سوزڭ قیصه سي بر گون عبدالحق حميدڭ صالوننده  صحبت ايديليركن بزده كي باتي حيرانلغندن سوز آچيلدي. باتيجيلرڭ طوغو دشمانلغنه  قارشيلق، بزم باتیلي دگل، طوغولي اولديغمز ده  ايلري سورولدي. سوز اوزادي، نهايت حميد طايانامدي، بو قونويه  شويله  صوڭ ويردي: - سوزڭ قیصه سي: سازله  جاز آراسنده  بوجه لايوب طورويورز! Sözün Kısası Bir gün Abdülhak Hâmid’in salonunda sohbet edilirken bizdeki Batı hayranlığından söz açıldı. Batıcıların doğu düşmanlığına karşılık, bizim Batılı değil, doğulu olduğumuz da ileri sürüldü. Söz uzadı, nihayet Hâmid dayanamadı, bu konuya şöyle son verdi: - Sözün kısası: Sazla caz arasında bocalayıp duruyoruz! اسكي تركلرڭ ييمك ساعتلري ييللرجه  تركيه يي اينجه له دكدن صوڭره  عثمانلي عسكري تشكيلاتنى آوروپه يه  طانيتان جومده  ده  مارسيكلي اثرينڭ باش طرفلرنده  او زمانكي تركلرڭ ملّي خصوصيتلري حقّنده  ده  بر خيلي ايضاحات ويرمشدر. مثلا ٣٢ و ٣٣’نجي صحيفه لرنده  ييمك ساعتلري حقّنده  ويرديگي تفصيلاتڭ مهم نقطه لري شويله  صيره لانابيلير: ١. تركلر صوڭ درجه  قناعتكار اولدقلري ايچون پك آز ييمك يیرلر، ٢. اسكي ترك ييمكلرينڭ باشليجه  خصوصيتي تميزلك و مغدّيلكدر. ٣. بو تميز و بسله ييجي غدالر مختلف ساعتلرده  آزار آزار يینيلير، ٤. ايشته  بو سايه ده  هم قارين شيشكينلگي أوڭلنمش هم معده  بوش بيراقيلمامش اولور، ٥. ييمك ساعتلري شويله  تنظيم ايديلمشدر: صباح نمازندن صوڭره  غايت خفيفجه  قهوه آلتي ايديلير، أوگله ين يالڭز برقاچ يمیش یينيلير، ايكيندي وقتي ده  قهوه آلتي ايله  كچيريلير، نهايت آقشام و ياتسي نمازلري آراسنده  ده  يكانه  ييمگڭ يینيله جگي آقشام سفره سنه  اوتورولور، ٦. اسكي ترك اكمگي مايه سزدر، ٧. آقشام سفره سنده  ايلك أوڭجه  يمیش، اوندن صوڭره  ييمك يینير، ٨. اسكي تركلرڭ اڭ چوق يیدكلري ييمك دگل، يمیشدر، نتيجه  اعتباريله  قهوه آلتي و ييمك ساعتلري درده  آيريلمش ديمكدر. اسكي تركلرڭ چوق ياشامه لرينڭ سري هر شيدن أوّل تميزلكلريله  ايشته  بو غدا آلمه  اصولنده  آرانمليدر. Eski Türklerin Yemek Saatleri Yıllarca Türkiye’yi inceledikten sonra Osmanlı askerî teşkilâtını Avrupa’ya tanıtan Comte de marsigli eserinin baş taraflarında o zamanki Türklerin millî hususiyetleri hakkında da bir hayli izahat vermiştir. Meselâ 32 ve 33’üncü sayfalarında yemek saatleri hakkında verdiği tafsilâtın mühim noktaları şöyle sıralanabilir: Türkler son derece kanaatkâr oldukları için pek az yemek yerler, Eski Türk yemeklerinin başlıca hususiyeti temizlik ve mugaddiliktir. Bu temiz ve besleyici gıdalar muhtelif saatlerde azar azar yenilir, İşte bu sayede hem karın şişkinliği önlenmiş hem mide boş bırakılmamış olur, Yemek saatleri şöyle tanzim edilmiştir: sabah namazından sonra gayet hafifçe kahvaltı edilir, öğleyin yalnız birkaç yemiş yenilir, ikindi vakti de kahvaltı ile geçirilir, nihayet akşam ve yatsı namazları arasında da yegâne yemeğin yenileceği akşam sofrasına oturulur, Eski Türk ekmeği mayasızdır, Akşam sofrasında ilk önce yemiş, ondan sonra yemek yenir, Eski Türklerin en çok yedikleri yemek değil, yemiştir, Netice itibarıyla kahvaltı ve yemek saatleri dörde ayrılmış demektir. Eski Türklerin çok yaşamalarının sırrı her şeyden evvel temizlikleriyle işte bu gıda alma usulünde aranmalıdır. خرجامقله  توكنميه جك پاره  سلطان عزيز بر كون صدر اعظم كچه جي زاده  فؤاد پاشا ايله  دولتڭ مالي مشكلاتندن و سائره دن بحث ايدركن طايانامامش، شويله  بر شي سويله مش: - آه، خرجامقله  توكنميه جك بر پاره  اولسه  ده  شو صيقينتيلردن قورتولسه ق! نكته دانلغي ايله  مشهور صدر اعظم ده  شويله  مقابله  ايتمش: - خرجامقله  توكنميه جك پاره يه  ”كچمز آقچه “ ديرلر پادشاهم: خرجاناماياجغي ايچون توكتيله مز! Harcamakla Tükenmeyecek Para Sultan Aziz bir gün sadrazam Keçecizade Fuad Paşa ile devletin malî müşkülâtından ve saireden bahsederken dayanamamış, şöyle bir şey söylemiş: - Ah, harcamakla tükenmeyecek bir para olsa da şu sıkıntılardan kurtulsak! Nüktedanlığı ile meşhur sadrazam da şöyle mukabele etmiş: - Harcamakla tükenmeyecek paraya “geçmez akçe” derler padişahım: Harcanamayacağı için tüketilemez! قانون قارشيسنده  قانوني اون آلتنجي عصرده  تركلرڭ آق دڭز حاكميتنى تأمين ايدن ايكي بيوك محاربه  واردر: بري بارباروسڭ مشهور پره وزه  محاربه سي، بري ده  بيوك عثمانلي دڭزجيلرندن قپودان دريا پياله  پاشانڭ ١٥٦٠ سنه سي ١٤ مايس صالي كوني آوروپه نڭ ايكي يوز كميلك خرستيان متّفقلر طونانمه سنه  قارشي تونسله  طرابلس آراسنه  تصادف ايدن كَبَش كورفزنده كي ”جربه “ آطه سي أوڭلرنده  يوز يگرمي كميدن عبارت ترك دونانمه سيله  قازانديغي بيوك محاربه در. بو پارلاق ظفري قازانان پياله  پاشا استانبوله  دوننجه  شنلكلرله  قارشيلانمشسه  ده  او زمانڭ قانوننه  كوره  بگلربگیلك پايه سنده  قدمي اولماديغي ايچون وزارت پايه سيله  تلطيف ايديله مه مش، يالڭز قانونينڭ طورونلرندن جوهر خان سلطان ايله  اولنديريله رك كوڭلي آلينمشدر! كاتب چلبي بو نقطه يي شويله  آڭلاتير: ”به گلرب ايلك پايه سي آلالي ايكي ييلدر، بو دفعه  وزارت پايه سي ويريلير ايسه  تيز اولمش اولوب رتبۀ وزارت تدنّي بولور دييه  سلطان سليمان خان تجويز بويورمايوب روا كورمديلر، لكن رعايتي مراد همايون اولمغله  وافر احسان و ترقّيلر ايله  توقيردن صوڭره  شهزاده لري سلطان سليم خانڭ (جوهر خان) نام دختريني كندويه  تزويج بويورديلر، بش سنه  صوڭره  رتبۀ وزارت عنايت اولوندي...“ او زمانكي تلقّي يه  كوره  بر قوماندان ايچون ظفر قزانمق اڭ طبيعي وظيفه  ديمكدر و بو وظيفه نڭ ايفاسي ده  قانونڭ اخلالنه  سبب دگلدر. هر حالده  قانونينڭ بيوكلگي، كنديسني قانوندن كوچك كورمه سنده در. Kanun Karşısında Kanunî Onaltıncı asırda Türklerin Akdeniz hâkimiyetini temin eden iki büyük muharebe vardır: Biri Barbaros’un meşhur Preveze muharebesi, biri de büyük Osmanlı denizcilerinden Kaptan-ı Derya Piyale Paşa’nın 1560 senesi 14 Mayıs Salı günü Avrupa’nın iki yüz gemilik Hristiyan müttefikler donanmasına karşı Tunus’la Trablus arasına tesadüf eden Gebeş körfezindeki “Cerbe” adası önlerinde yüz yirmi gemiden ibaret Türk donanmasıyla kazandığı büyük muharebedir. Bu parlak zaferi kazanan Piyale Paşa İstanbul’a dönünce şenliklerle karşılanmışsa da o zamanın kanununa göre beylerbeylik payesinde kıdemi olmadığı için vezaret payesiyle taltif edilememiş, yalnız Kanuni’nin torunlarından Cevher Han sultan ile evlendirilerek gönlü alınmıştır! Kâtib Çelebi bu noktayı şöyle anlatır: “Beğlerbeylik payesi alalı iki yıldır, bu defa vezaret payesi verilir ise tez olmuş olup rütbe-i vezaret tedenni bulur diye Sultan Süleyman Han tecviz buyurmayıp reva görmediler, lâkin riayeti murad-ı hümâyûn olmağla vafir ihsan ve terakkiler ile tevkirden sonra şehzadeleri Sultan Selim Han’ın (Cevher Han) nam duhterini kenduye tezviç buyurdular, beş sene sonra rütbe-i vezaret inayet olundu...” O zamanki telâkkiye göre bir kumandan için zafer kazanmak en tabiî vazife demektir ve bu vazifenin ifası da kanunun ihlâline sebep değildir. Herhâlde Kanuni’nin büyüklüğü, kendisini kanundan küçük görmesindedir. صقال عملياتي مشهور عبّاسي خليفه سي هارون رشيد صيق صيق تبديل كزمه  مراقيله  معروفدر. بر كون وزيري جعفرله  برابر ايشته  بويله  بر كزينتي يه  چيقوب چارشوده  طولاشيركن، اسكيدن ”متطبّب“ دينيلن بر حكيم طاسلاغنڭ كندينه  مشتري بولمق ايچون پالاوره لر آتوب طورديغنه  شاهد اولمش و همن جعفره  امر ايتمش: - آمان، شو حريفي مشكل بر وضعيتده  بيراق! ايشته  بونڭ أوزرينه  ذكي وزير خسته لق طاسلايارق حكيم طاسلاغنه  ياڭاشوب دردينى شويله  آڭلاتمش: - آمان يا لقمان زمان! كونلردن بري صقالمڭ قيللري آغارييور! طايانامييورم آرتيق، امداد! حكيم طاسلاغي ده  خسته  طاسلاغنى شويله  محجوب ايتمش: - بونڭ ايچون درحال بر صقال عملياتي كچيرمه ڭز لازمدر. همن بر اوستوره  كتيروب أونمه  اوتورڭ، باشڭزي بڭا اوزاتڭ!... Sakal Ameliyatı Meşhur Abbasî Halifesi Harun Reşid sık sık tebdil gezme merakıyla maruftur. Bir gün veziri Cafer’le beraber işte böyle bir gezintiye çıkıp çarşıda dolaşırken, eskiden “mutatabbib” denilen bir hekim taslağının kendine müşteri bulmak için palavralar atıp durduğuna şahit olmuş ve hemen Cafer’e emretmiş: - Aman, şu herifi müşkül bir vaziyette bırak! İşte bunun üzerine zeki vezir hastalık taslayarak hekim taslağına yanaşıp derdini şöyle anlatmış: - Aman ya Lokman-ı zaman! Günlerden beri sakalımın kılları ağarıyor! Dayanamıyorum artık, imdat! Hekim taslağı da hasta taslağını şöyle mahcup etmiş: - Bunun için derhal bir sakal ameliyatı geçirmeniz lâzımdır. Hemen bir ustura getirip önüme oturun, başınızı bana uzatın!...

بيلكه ، الله تعالي، انسانڭ صورتنى، يعني مادي ياپيسني كنديسي مكمّل ياراتمش، اونڭ معنوي ياپيسني، يعني اخلاقنى مكمّللشديرمه يي ايسه  اونڭ جهد و چابه سنه  بيراقمشدر. انسانڭ انسانلق مرتبه سنده كي يريني و آخرتده كي درجه سني ده  بو ياپيسني اصلاح ايتمك ايچون صرف ايتديگي جهد و چابه سنه  باغلامشدر. قلبڭ خسته لغي اولان كوتو اخلاق، صاحبنه  ابدي حياتي غائب ايتديرر. بو سببله  او، جسدڭ خسته لغندن چوق داها وخيمدر. بو بويله  اولديغي ايچون ده  هركس، جسدينى خسته لقلردن قورومق ايچون صاغلق بيلكيسني أوگرنديگي و بو علمڭ پرنسيپلريني اويغولادیغي كبي، داها أونملي و أوڭجه لكلي اولمق أوزره ، قلبنى كوتو اخلاقدن قورومق ايچون ده  كوزل اخلاق پرنسيپلريني أوگرنمسي و بونلره  تيتيزلكله  اويمسي لازمدر. بو، بتون انسانلر و أوزللكله  ده  مؤمنلر ايچون واجب اولان بر كورَودر. چونكه ، بتون قلبلرده  كوتو اخلاقڭ تخوملري واردر. بو تخوملر قونترول آلتنده  طوتولمدقلري تقديرده  يشروب بويورلر و انسانڭ مادي و معنوي ياپيسني بتونيله  صاروب استيلا ايدرلر. بو ده  انسانڭ و برابرنده  بر سورو جانلي و جانسز وارلغڭ ضرر كورمه سنه  و هلاك اولوب كيتمه سنه  سبب اولور. الله تعالي شويله  بويورمشدر: “قلبنى كوتو اخلاقدن آرينديران قورتولمش، اونده  كوتولكلري بارينديران ايسه  زيان ايتمشدر.” (شمس، ٩،١٠) كوزل اخلاقڭ فضيلتي الله تعالي، پيغمبرينى أوگمك و اونڭ أوستنده كي نعمتنى كوسترمك ايچون كنديسنه  خطابًا، “سن، هيچ شبهه سز بيوك بر اخلاق أوزرنده سڭ.” (قلم، ٤) بويورمشدر. حضرت عائشه  (رض) ، “الله رسولنڭ اخلاقي قرآني اويغولامقدن عبارتدي.” ديمشدر. الله رسولي (ع م) اخلاق قونوسنده  شونلري سويله مشدر: “بن، كوزل اخلاقي تماملامق ايچون كوندريلدم.” (احمد، حاكم، بيهقي)، “قيامت كوننده ، ثواب ترازوسنه  قونولان اڭ آغير عمل الله تقواسي و كوزل اخلاقدر.” (ابو داود، ترمذي)، “كوزل اخلاق، الله تعالينڭ بيوك اخلاقندندر.” (طبرني)، “مؤمنلرڭ افضلي، اخلاقي اڭ كوزل اولاندر.” (ابو داود، ترمذي، نسائي، حاكم)، “مؤمنڭ أوستونلك وسيله سي ديني، اخلاقي و عقليدر.” (ابن حبّان، حاكم)، “انسانه  ويريلن اڭ خيرلي شي كوزل اخلاقدر.” (بيهقي)، “اللّٰهم! سندن صاغلق، عافيت (كناهلردن اوزاق اولمق) و كوزل اخلاق ايسترم.” (خرائطي)، “اللّٰهم! بني كوزل اخلاقه  هدايت ايت. بو اخلاقه  هدايت ايدن آنجق سنسڭ. بني كوتو اخلاقدن ده  اوزاقلاشدر. بوندن اوزاقلاشديران ده  يالڭز سنسڭ.” (مسلم)، “الله تعالينڭ اڭ چوق سودكلري، اخلاقي اڭ چوق كوزل اولانلردر.”، “قيامت كوننده  بڭا اڭ ياقين اولانلريڭز، اخلاقي اڭ كوزل اولانلريڭزدر.” (طبرني)، “بر كيمسه ده  كناهلردن اوزاقلاشديران تقوا، سفيهلرله  طالاشمقدن قورويان حلم و انسانلرله  ايي كچينمه يي صاغلايان كوزل اخلاق يوقسه ، اونڭ ديگر عمللريني ده  أونمسه مه يڭ.” (طبرني، خرائطي)، “كوزل اخلاق، سعادت قايناغيدر.” (بيهقي، خرائطي)، “كوزل اخلاق اوغور و بركتدر.” (بيهقي، خرائطي)، “تدبير كبي عقل، كوزل اخلاق كبي أوستونلك يوقدر.” (بيهقي)، “مؤمن، آخرتڭ يوكسك درجه لرينه  عبادتي و كوزل اخلاقيله  يتيشير.” (طبرني، خرائطي)، “دين اخلاق كوزللگيدر.” (مروه زي) بر صحابه ، كوزل اخلاقڭ نه  اولديغني صورنجه ، الله رسولي (ع م) شو آيتي اوقومشدر: “عفوي طوت (عفو ايديجي ويا قولايلق طرفداري اول)، اييلگي امر ايت و جاهللردن (بيلمه يوب بيلمك ده  ايسته مه ين كيمسه لردن) يوز چوير.” (اعراف، ١٩٩) بر صوري أوزرينه  ده  شوني سويله مشدر: “كوزل اخلاق؛ اوزاق طوران اقربايه  ياقينلق كوسترمك، اييلگنى اسيركه ينه  اييلك ايتمك و ظلم ايدنه  كيشيسل حقّنى عفو ايتمكدر.” (ابن مرده ويخ) دينيلديگنه  كوره ، الله تعالي ايماني ياراتديغي زمان، ايمان، “يا ربّي! بني كوچلندير.” ديمش. الله تعالي ده  اوني كوزل اخلاق و جومردلكله  كوچلنديرمشدر. يحيي ابن معاذ (رض) شويله  ديمشدر: “رزق خزينه لري، كوزل اخلاقده  صاقليدر.” فضيل (رض) شويله  ديمشدر: “آرقداشلق ايچون، كوزل اخلاقلي بر فاسقي كوتو اخلاقلي بر عابده  (چوق عبادت ايدنه ) ترجيح ايدرم.” كتاني (رض) شويله  ديمشدر: “تصوّف كوزل اخلاقدر. بو سببله ، كيمڭ اخلاقي داها كوزلسه ، تصوّفده  او أوڭده در.” حضرت عمر (رض) شويله  ديمشدر: “اخلاقڭزله  انسانلري اداره  ايدڭ؛ عمللريڭزله  ده  اونلره  أورنك اولڭ.” عبد الله ابن عبّاس (رض) شويله  ديمشدر: “هر بنا بر تمله  طايانديغي كبي، اسلام ديني ده  كوزل اخلاقه  طايانير.” (بو بڭزتمه  سايه سنده ، كيشي كوزل اخلاقه  اويمديغي تقديرده ، اونڭ ديننڭ ناصل ييقيلوب انقاض حالنه  كلديگني تصوّر ايده بيليرز.) عطا (رض) شويله  ديمشدر: “انسانلره  مرتبه لر قزانديران كوزل اخلاقدر. الله رسولي ده  كوزل اخلاق سايه سنده  مرتبه لرينڭ ذروه سنه  اولاشمشدر. بو سببله ، الله ياننده  مرتبه سي اڭ يوكسك اولانلر، اونڭ رسولنڭ اخلاقنى ياشايانلردر.” كوزل اخلاقڭ ماهيتي بيلكه ، بزدن أوڭجه كيلر كوزل اخلاق أوزرنده  قونوشمشلر، آنجق بونلردن هر بري كوزل اخلاقڭ ماهيتنى تعريف ايتمك يرينه ، اونڭ بعض خصلتلريني ذكر ايتمشلردر. أورنگڭ، حسن البصري (رض) شويله  ديمشدر: “كوزل اخلاق؛ كولر يوز كوسترمك، يارديم ايتمك و اذيت ويرمه مكدر.” الوسطي (رض) شويله  ديمشدر: “كوزل اخلاق؛ كين و خصومت كوتمه مك، انسانلري ممنون ايتمكدر.” شاه الكرماني (رض) شويله  ديمشدر: “كوزل اخلاق؛ اذيت ويرمه مك و اذيته  قاتلانمقدر.” سهل التستري (رض) شويله  ديمشدر: “كوزل اخلاق؛ تحمّل كوسترمك و كوتولگه  كوتولكله  قارشيلق ويرمه مكدر.” حسين ابن منصور شويله  ديمشدر: “كوزل اخلاق؛ قدره  ايمان ايتدكدن صوڭره  خلقڭ جفاسندن اتكيلنمه مكدر.” الله تعالي يه  قارشي كوزل اخلاق ايله  ايلكيلي اولارق ده  شو خصلتلر ذكر ايديلمشدر: “الله تعاليدن مطلق صورتده  راضي اولمق.”، “الله تعاليدن باشقه  بر شيئه  ايلكي دويمامق.”، “حراملردن صاقينوب حلال ايله  يتينمك.”، “رزق خصوصنده  الله تعالينڭ وعدينه  كوگنمك و بتون ايشلرده  اوڭا قارشي اطاعت حالنده  اولمق.” بز ايسه  كوزل اخلاقڭ ماهيتنى تعريف ايتمك ايسته يورز. بونڭ ايچون دييورزكه ، انسان جسد و روحدن مركّبدر. جسد، اونڭ طيش ياپيسي، روح ايسه  اونڭ ايچ ياپيسيدر. الله تعالي، انسانڭ ياراتيلمه سني ملكلره  شويله  خبر ويرمشدر: “بن طوپراقدن بر انسان ياراتاجغم. اونڭ جسدينى تنظيم ايدوب ايچنه  روح أوفله دیگم زمان اوڭا سجده  ايدڭ.” (صاد، ٧١، ٧٢) انسانڭ جسدي يا كوزل يا ده  چركيندر. بو كوزللك و چركينلگڭ ده  چوق مرتبه لري واردر. اونڭ روحي ده  طبقي جسدي كبي يا كوزل يا ده  چركيندر و بونده كي كوزللك و چركينلگڭ ده  چوق مرتبه لري موجوددر. جسدڭ و أوزللكله  يوزڭ كوزللگي، بونلرڭ بگنيلن أوزللكلره  صاحب اولمه لرندن عبارت اولديغي كبي، روحڭ كوزللگي ده  اونڭ دينًا و عقلاً بگنيلن و أوگولن خصلت و صفتلره  صاحب اولمه سندن عبارتدر. اونڭ بو خصلت و صفتلره  صاحب اولمسي ايسه ، بونلري زورلق چكمدن و طبيعي بر وضعيتله  اورته يه  قويابيلمه سيدر. بو اعتبارله ، روحڭ صاحب اولماديغي بر كوزل خصلتي زورلاييجي بر وسيله  ايله  اورته يه  قويمسي، طورومه  كوره  تقدير و ثوابه  لايق كورولسه  بيله ، روح كوزللگي دگلدر. چونكه  بر شيئڭ كوزللگنڭ تمام اولابيلمه سي ايچون، اونڭ بو أوزللكلرله  يوغرولمش اولمسي لازمدر. طيشاريدن يامانان شي ايسه ، كوزللك دگل، كچيجي بر سوسدر. روحڭ كوزللگي دنياده  كنديني كوزل اخلاق صورتنده  كوسترير؛ ئولومدن صوڭره  ايسه  اونڭ كندي كوزللگي اولارق اورته يه  چيقار. بو سببله ، روحلر عالمي اولان قبر عالمنده  اڭ كوزل روحلر، دنياده  اڭ كوزل اخلاقه  صاحب اولان روحلردر. كوزل اخلاق، ثابت بر صفت اولارق آنجق بونڭ دگرينه  ايمان ايدن كيمسه لرده  بولونور. بوڭا كوره ، كوزل اخلاق ايكي تمل أوزرينه  اوتورور. بونلر، اخلاق كوزللگنڭ دگرينه  اينانمق و أوگولن خصلتلري ثابت بر خوي حالنده  اورته يه  قويمقدر. كوزل اخلاق؛ بيلكي، غضب و شهوتڭ اولغونلق حاللريدر. بيلكينڭ اولغونلغي، اونڭ سوزلرده  طوغري و يالاني، اعتقاد و اينانجلرده  حق و باطلي، داورانيشلرده  ده  كوزل و چركين اولاني قولايلق و اصابتله  بربرندن آييراجق درجه ده  اولمسيدر. بيلكينڭ بو درجه سنه  “حكمت” دينير. الله تعالي شويله  بويورمشدر: “او، ايسته ديگنه  حكمت ويرر. كيمه  حكمت ويريليرسه ، اوڭا چوق خير ويريلمش اولور.” (بقره ، ٢٢٩) غضب و شهوتڭ اولغونلغي ايسه ، بونلرڭ حكمتڭ كركديرديگي شكلده  قبض و بسط (آچيلوب قاپانمه ، قاباروب بوزولمه ، بويويوب كوچولمه ) كوسترمه لريدر. بو ايسه ، بو دويغولرڭ دين و عقل حاكميتي آلتنده  اولمه لري ديمكدر. دين سلطان، عقل ايسه  اونڭ وزيريدر. نهائي يتكي سلطانده  اولمه سنه  رغمًا، او وزيرينه  هپ دانيشير. شهوت و غضب حسلري ايسه ، كوپكلر حكمنده درلر. كوپكلر قيد و تربيه  آلتنده  طوتولورلرسه ، اونلرله  كوزل ايشلر ياپيلير. فقط، باشي بوزوق بر حالده  ترك ايديليرلرسه  كوپكجه  ايشلر ياپارلر. غضبڭ اولغونلق حالنه  “جسارت” دينير. شهوتڭ اولغونلق حالنه  ده  “عفّت” دينير. غضبڭ اكسيك حالنه  “قورقاقلق، پيصيريقلق”، آشيري حالنه  “صالديرغانلق، كوزي دونمشلك” دينير. شهوتڭ اكسيك حالنه  “صوغوقلق، طوڭوقلق”، آشيري حالنه  ده  “اوبورلق، نفس دوشكونلگي” دينير. بيلكينڭ (عقلي چاليشديرمه نڭ) اكسيك حالي “قائم قفاليلق، بوڭلك، جهالت، احمقلق”، آشيري حالي ده  “جربزه ، كوه زه لك و شيطانلق”در. حكمڭ اولغونلق حالي “عدالت”، آشيريلق حالي ايسه  “ظلم”در. هيچ شبهه  يوقدركه ، أوگولن و كوزل كورولن، بو دويغولرڭ اولغونلق حاللريدر. اكسيكلك و آشيريلق حاللري ايسه  كوتو و چركين اولان تفريط و افراطلردر. بونلري بر آراده  طوپلارسه ق، كوزل اخلاقڭ درت آنا عنصردن اولوشديغني كورورز. بو عنصرلر حكمت، عدالت، جسارت و عفّتدر. حكمتله  طوغري اولان بولونور، عدالتله  طوغري اولان ياپيلير، جسارتله  اويغون دوشن يرده  كوچ قوللانيلير، عفّتله  ده  شهوت و ايستك دويغوسي حلال دائره سنده  طوتولور. بو عنصرلري روحلرنده  طاشييان و داورانيشلرنده  كوسترن انسانلر كوزل اخلاق صاحبي انسانلردر. بو انسانلر الله تعالي يه  ياقيندرلر. بونلرڭ باشنده  ده  الله رسولي (ع م) كلير. چونكه  اونڭ بيوك و كوزل بر اخلاق أوزرنده  اولديغنه  الله تعالي شاهدلك ايتمش و بو كرچگي اوني كورن دوست و دشمان هركس قبول و تصديق ايتمشدر. دقّته  شاياندركه ، اونڭ جان دشمانلري بيله  كنديسني اخلاقي ضعفلرله  اتهام ايتمه مشلردر. بو طوروم، احتمالكه ، نه  قدر زورلانسه  ده  انسان وجداننڭ ازوب كچه مديگي بر فضيلت و حقّانيت چيزكيسنڭ موجود اولمسي و الله رسولنڭ بو چيزكيده  بولونمه سندن طولاييدر و احتمالكه ، الله تعالي اونڭ اخلاقده كي رهبرلك و أوڭدرلگنى هر تورلي شبهه  و تردّددن أوستون طوتمق ايچون، دشمانلرڭ بو پارلاق أورنگڭ أوزرينه  افترا و اتهام كولگه سي دوشورمه لرينه  اذن ويرمه مسندندر. صوڭوچ ايسه  شودر: مادامكه ، الله رسولي (ع م) هم الله تعالينڭ شاهدلگي هم ده  دوست و دشمانلرڭ اتّفاقيله  اخلاقده  اكسيكسز و قصورسزدر، او حالده  كوزل اخلاقڭ رهبري و قیلاغوزي اودر و كوزل اخلاقه  آنجق اونڭ سنّتنه  اويمقله  اولاشيلابيلير. اونڭ ايچون الله تعالي، “اللّٰهڭ رسولي سزڭ ايچون كوزل أورنكدر.” (احزاب، ٢١)، “دیكه : اللّٰهي سوييورسه ڭز بڭا اويڭكه ، الله ده  سزي سوسین” (آل امران، ٣١) بويورمشدر. Bil ki, Allah Teala, insanın suretini, yani maddî yapısını kendisi mükemmel yaratmış, onun manevî yapısını, yani ahlakını mükemmelleştirmeyi ise onun cehd ve çabasına bırakmıştır. İnsanın insanlık mertebesindeki yerini ve ahiretteki derecesini de bu yapısını ıslah etmek için sarf ettiği cehd ve çabasına bağlamıştır. Kalbin hastalığı olan kötü ahlak, sahibine ebedî hayatı kaybettirir. Bu sebeple o, cesedin hastalığından çok daha vahimdir. Bu böyle olduğu için de herkes, cesedini hastalıklardan korumak için sağlık bilgisini öğrendiği ve bu ilmin prensiplerini uyguladığı gibi, daha önemli ve öncelikli olmak üzere, kalbini kötü ahlaktan korumak için de güzel ahlak prensiplerini öğrenmesi ve bunlara titizlikle uyması lazımdır. Bu, bütün insanlar ve özellikle de müminler için vacip olan bir görevdir. Çünkü, bütün kalplerde kötü ahlakın tohumları vardır. Bu tohumlar kontrol altında tutulmadıkları takdirde yeşerip büyürler ve insanın maddî ve manevî yapısını bütünüyle sarıp istila ederler. Bu da insanın ve beraberinde bir sürü canlı ve cansız varlığın zarar görmesine ve helak olup gitmesine sebep olur. Allah Teala şöyle buyurmuştur: “Kalbini kötü ahlaktan arındıran kurtulmuş, onda kötülükleri barındıran ise ziyan etmiştir.” (Şems, 9,10) Güzel Ahlakın Fazileti Allah Teala, Peygamberini övmek ve onun üstündeki nimetini göstermek için kendisine hitaben, “Sen, hiç şüphesiz büyük bir ahlak üzerindesin.” (Kalem, 4) buyurmuştur. Hz. Aişe (ra)’a, “Allah Resul’ünün ahlakı Kur’an’ı uygulamaktan ibaretti.” (Geçti) demiştir. Allah Resulü (as) ahlak konusunda şunları söylemiştir: “Ben, güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” (Ahmed, Hakim, Beyhakî), “Kıyamet gününde, sevap terazisine konulan en ağır amel Allah takvası ve güzel ahlaktır.” (Ebu Davûd, Tirmizî), “Güzel ahlak, Allah Teala’nın büyük ahlakındandır.” (Taberanî), “Müminlerin efdali, ahlakı en güzel olandır.” (Ebu Davûd, Tirmizî, Nesaî, Hakim), “Müminin üstünlük vesilesi dini, ahlakı ve aklıdır.” (İbnu Hibban, Hakim), “İnsana verilen en hayırlı şey güzel ahlaktır.” (Beyhakî), “Allah’ım! Senden sağlık, afiyet (günahlardan uzak olmak) ve güzel ahlak isterim.” (Haraitî), “Allah’ım! Beni güzel ahlaka hidayet et. Bu ahlaka hidayet eden ancak sensin. Beni kötü ahlaktan da uzaklaştır. Bundan uzaklaştıran da yalnız sensin.” (Müslim), “Allah Teala’nın en çok sevdikleri, ahlakı en çok güzel olanlardır.”, “Kıyamet gününde bana en yakın olanlarınız, ahlakı en güzel olanlarınızdır.” (Taberanî), “Bir kimsede günahlardan uzaklaştıran takva, sefihlerle dalaşmaktan koruyan hilm ve insanlarla iyi geçinmeyi sağlayan güzel ahlak yoksa, onun diğer amellerini de önemsemeyin.” (Taberanî, Haraitî), “Güzel ahlak, saadet kaynağıdır.” (Beyhakî, Haraitî), “Güzel ahlak uğur ve berekettir.” (Beyhakî, Haraitî), “Tedbir gibi akıl, güzel ahlak gibi üstünlük yoktur.” (Beyhakî), “Mümin, ahiretin yüksek derecelerine ibadeti ve güzel ahlakıyla yetişir.” (Taberanî, Haraitî), “Din ahlak güzelliğidir.” (Mervezî) Bir sahabê, güzel ahlakın ne olduğunu sorunca, Allah Resulü (as) şu ayeti okumuştur: “Affı tut (affedici veya kolaylık taraftarı ol), iyiliği emret ve cahillerden (bilmeyip bilmek de istemeyen kimselerden) yüz çevir.” (Araf, 199) Bir soru üzerine de şunu söylemiştir: “Güzel ahlak; uzak duran akrabaya yakınlık göstermek, iyiliğini esirgeyene iyilik etmek ve zulmedene kişisel hakkını affetmektir.” (İbnu Merdeveyh) Denildiğine göre, Allah Teala imanı yarattığı zaman, iman, “Ya Rabbi̇! Beni güçlendir.” demiş. Allah Teala’da onu güzel ahlak ve cömertlikle güçlendirmiştir. Yahya İbni Muaz (ra) şöyle demiştir: “Rızk hazineleri, güzel ahlakta saklıdır.” Fudayl (ra) şöyle demiştir: “Arkadaşlık için, güzel ahlaklı bir fasıkı kötü ahlaklı bir abide (çok ibadet edene) tercih ederim.” Kettanî (ra) şöyle demiştir: “Tasavvuf güzel ahlaktır. Bu sebeple, kimin ahlakı daha güzelse, tasavvufta o öndedir.” Hz. Ömer (ra) şöyle demiştir: “Ahlakınızla insanları idare edin; amellerinizle de onlara örnek olun.” Abdullah İbni Abbas (ra) şöyle demiştir: “Her bina bir temele dayandığı gibi, İslam dini de güzel ahlaka dayanır.” (Bu benzetme sayesinde, kişi güzel ahlaka uymadığı takdirde, onun dininin nasıl yıkılıp enkaz haline geldiğini tasavvur edebiliriz.) Ata (ra) şöyle demiştir: “İnsanlara mertebeler kazandıran güzel ahlaktır. Allah Resulü da güzel ahlak sayesinde mertebelerinin zirvesine ulaşmıştır. Bu sebeple, Allah yanında mertebesi en yüksek olanlar, O’nun Resulünün ahlakını yaşayanlardır.” Güzel Ahlakın Mahiyeti Bil ki, bizden öncekiler güzel ahlak üzerinde konuşmuşlar, ancak bunlardan her biri güzel ahlakın mahiyetini tarif etmek yerine, onun bazı hasletlerini zikretmişlerdir. Örneğin, Hasan el-Basrî (ra) şöyle demiştir: “Güzel ahlak; güler yüz göstermek, yardım etmek ve eziyet vermemektir.” El-Vasiti (ra) şöyle demiştir: “Güzel ahlak; kin ve husumet gütmemek, insanları memnun etmektir.” Şah el-Kirmanî (ra) şöyle demiştir: “Güzel ahlak; eziyet vermemek ve eziyete katlanmaktır.” Sehl et-Tüsterî (ra) şöyle demiştir: “Güzel ahlak; tahammül göstermek ve kötülüğe kötülükle karşılık vermemektir.” Hüseyin İbni Mansur şöyle demiştir: “Güzel ahlak; kadere iman ettikten sonra halkın cefasından etkilenmemektir.” Allah Teala’ya karşı güzel ahlak ile ilgili olarak da şu hasletler zikredilmiştir: “Allah Teala’dan mutlak surette razı olmak.”, “Allah Teala’dan başka bir şeye ilgi duymamak.”, “Haramlardan sakınıp helal ile yetinmek.”, “Rızk hususunda Allah Teala’nın vadine güvenmek ve bütün işlerde O’na karşı itaat halinde olmak.” Biz ise güzel ahlakın mahiyetini tarif etmek istiyoruz. Bunun için diyoruz ki, insan ceset ve ruhtan mürekkeptir. Ceset, onun dış yapısı, ruh ise onun iç yapısıdır. Allah Teala, insanın yaratılmasını meleklere şöyle haber vermiştir: “Ben topraktan bir insan yaratacağım. Onun cesedini tanzim edip içine ruh üflediğim zaman ona secde edin.” (Sad, 71, 72) İnsanın cesedi ya güzel ya da çirkindir. Bu güzellik ve çirkinliğin de çok mertebeleri vardır. Onun ruhu da tıpkı cesedi gibi ya güzel ya da çirkindir ve bundaki güzellik ve çirkinliğin de çok mertebeleri mevcuttur. Cesedin ve özellikle yüzün güzelliği, bunların beğenilen özelliklere sahip olmalarından ibaret olduğu gibi, ruhun güzelliği de onun dinen ve aklen beğenilen ve övülen haslet ve sıfatlara sahip olmasından ibarettir. Onun bu haslet ve sıfatlara sahip olması ise, bunları zorluk çekmeden ve tabiî bir vaziyetle ortaya koyabilmesidir. Bu itibarla, ruhun sahip olmadığı bir güzel hasleti zorlayıcı bir vesile ile ortaya koyması, duruma göre takdir ve sevaba layık görülse bile, ruh güzelliği değildir. Çünkü bir şeyin güzelliğinin tamam olabilmesi için, onun bu özelliklerle yoğrulmuş olması lazımdır. Dışarıdan yamanan şey ise, güzellik değil, geçici bir süstür. Ruhun güzelliği dünyada kendini güzel ahlak suretinde gösterir; ölümden sonra ise onun kendi güzelliği olarak ortaya çıkar. Bu sebeple, ruhlar alemi olan kabir aleminde en güzel ruhlar, dünyada en güzel ahlaka sahip olan ruhlardır. Güzel ahlak, sabit bir sıfat olarak ancak bunun değerine iman eden kimselerde bulunur. Buna göre, güzel ahlak iki temel üzerine oturur. Bunlar, ahlak güzelliğinin değerine inanmak ve övülen hasletleri sabit bir huy halinde ortaya koymaktır. Güzel ahlak; bilgi, gazap ve şehvetin olgunluk halleridir. Bilginin olgunluğu, onun sözlerde doğru ve yalanı, itikat ve inançlarda hak ve batılı, davranışlarda da güzel ve çirkin olanı kolaylık ve isabetle birbirinden ayıracak derecede olmasıdır. Bilginin bu derecesine “hikmet” denir. Allah Teala şöyle buyurmuştur: “O, istediğine hikmet verir. Kime hikmet verilirse, ona çok hayır verilmiş olur.” (Bakara, 229) Gazap ve şehvetin olgunluğu ise, bunların hikmetin gerektirdiği şekilde kabz ve bast (açılıp kapanma, kabarıp büzülme, büyüyüp küçülme) göstermeleridir. Bu ise, bu duyguların din ve akıl hakimiyeti altında olmaları demektir. Din sultan, akıl ise onun veziridir. Nihaî yetki sultanda olmasına rağmen, o vezirine hep danışır. Şehvet ve gazap hisleri ise, köpekler hükmündedirler. Köpekler kayıt ve terbiye altında tutulurlarsa, onlarla güzel işler yapılır. Fakat, başı bozuk bir halde terk edilirlerse köpekçe işler yaparlar. Gazabın olgunluk haline “cesaret” denir. Şehvetin olgunluk haline de “iffet” denir. Gazabın eksik haline “korkaklık, pısırıklık”, aşırı haline “saldırganlık, gözü dönmüşlük” denir. Şehvetin eksik haline “soğukluk, donukluk”, aşırı haline de “oburluk, nefis düşkünlüğü” denir. Bilginin (aklı çalıştırmanın) eksik hali “kaim kafalılık, bönlük, cehalet, ahmaklık”, aşırı hali de “cerbeze, gevezelik ve şeytanlık”tır. Hükmün olgunluk hali “adalet”, aşırılık hali ise “zulüm”dür. Hiç şüphe yoktur ki, övülen ve güzel görülen, bu duyguların olgunluk halleridir. Eksiklik ve aşırılık halleri ise kötü ve çirkin olan tefrit ve ifratlardır. Bunları bir arada toplarsak, güzel ahlakın dört ana unsurdan oluştuğunu görürüz. Bu unsurlar hikmet, adalet, cesaret ve iffettir. Hikmetle doğru olan bulunur, adaletle doğru olan yapılır, cesaretle uygun düşen yerde güç kullanılır, iffetle de şehvet ve istek duygusu helal dairesinde tutulur. Bu unsurları ruhlarında taşıyan ve davranışlarında gösteren insanlar güzel ahlak sahibi insanlardır. Bu insanlar Allah Teala’ya yakındırlar. Bunların başında da Allah Resulü (as) gelir. Çünkü onun büyük ve güzel bir ahlak üzerinde olduğuna Allah Teala şahidlik etmiş ve bu gerçeği onu gören dost ve düşman herkes kabul ve tasdik etmiştir. Dikkate şayandır ki, onun can düşmanları bile kendisini ahlakî zaaflarla itham etmemişlerdir. Bu durum, ihtimal ki, ne kadar zorlansa da insan vicdanının ezip geçemediği bir fazilet ve hakkaniyet çizgisinin mevcut olması ve Allah Resul’ünün bu çizgide bulunmasından dolayıdır ve ihtimal ki, Allah Teala onun ahlaktaki rehberlik ve önderliğini her türlü şüphe ve tereddütten üstün tutmak için, düşmanların bu parlak örneğin üzerine iftira ve itham gölgesi düşürmelerine izin vermemesindendir. Sonuç ise şudur: Madem ki, Allah Resulü (as) hem Allah Teala’nın şahitliği hem de dost ve düşmanların ittifakıyla ahlakta eksiksiz ve kusursuzdur, o halde güzel ahlakın rehberi ve kılavuzu odur ve güzel ahlaka ancak onun sünnetine uymakla ulaşılabilir. Onun için Allah Teala, “Allah’ın Resulü sizin için güzel örnektir.” (Ahzab, 21), “De ki: Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin” (Al-i İmran, 31) buyurmuştur.

چوزوم اخلاقده  ”اخلاق اولمايان يرده  قانون بر ايش ياپماز“ سوزيني دويمشسڭزدر. داهاسي بو سوزڭ افاده  ايتديگي معنايي كوز أوڭنده  ياشييورز. عمومڭ سلامتي ايچون آلينان قرارلر و ياپديريملره  قارشي ديرنن، كنديسني ده  تهلكه يه  آتارق ضرره  كيدن نيجه  انسانلري مع الاسف هر كون كورور اولدق. پوليس، جزا، محكمه  چوزوم اولمق ايچون يترلي اولماز حالده . نهايتنده  انسان دینن وارلق، اگر كندي ايچ دنياسنده  نه يي ناصل قبول ايدييورسه  أويله  داورانمقدن كري طورمييور. بوندن طولاييدركه  پوليسي طيشاريده  دگل، انسانڭ كندي وجداننده  يرلشديرمك كركييور. يعني انسان، ايي و كوتو، طوغري و ياڭليشي بيلوب كندي اراده سيله  طوروش سركيله يه بيلير حاله  كلمليدر. بونڭ ده  يولي، امام غزالي حضرتلرينڭ چوجغڭ كليشيمنده  قسطاس آلديغي ”اوتانمه  و حيا ايتمه “ أوڭه  چيقاريلمه سنده  يعني اگيتيمڭ تملنه  اخلاقي قويمقدر. بو نقطه ده  بديع الزمان حضرتلرينڭ اثرلرنده كي شو افاده لر چارپيجيدر: ”دين يالڭز ايمان دگل، بلكه  عمل صالح دخي، دينڭ ايكنجي جزؤيدر. عجبا قتل، زنا، سرقت، قمار، شراب كبي حيات اجتماعيه يي زهرله ين پك چوق بيوك كناهلري ايشله ينلري اونلردن منع ايتمك ايچون يالڭز حبس قورقوسي و حكومتڭ بر خفيه سنڭ كورمسي توهّمي كافي كليرمي؟ او حالده  هر خانه ده ، بلكه  هركسڭ ياننده  دائما بر پوليس، بر خفيه بولونمسي لازم كليركه ، سركش نفسلر كنديلريني او پيسلكلردن چكسينلر. ايشته  ايمان حقيقتلري، عمل صالح نقطه سنده  ايمان جانبندن هركسڭ باشنده  بر معنوي ياساقجي يي بولونديرور. جهنّم حبسنى و غضب الٰهي يي خاطرينه  كتيرمكله  فنالقدن قولايجه  قورتارير.“ وار اولمه مزڭ و دنيا حياتنڭ بر امتحان اولديغي، ”اي قومم! شو دنيا حياتي، كلوب كچيجي بر آوونتيدن عبارتدر. آخرت ايسه ، اصل يرلشيله جك و ابديًا قاليناجق ير اوراسيدر.“ ( مؤمن، ٣٩) آيتي كبي پك چوق آيتده  بيان ايديلمشدر. بونڭله  برابر ”آند اولسونكه  سزڭ ايچون، اللّٰهه  و آخرت كوننه  قاووشمه يي اومان و اللّٰهي چوق ذكر ايدن كيمسه لر ايچون اللّٰهڭ رسولنده  كوزل بر أورنك واردر.“ ( احزاب، ٢١) آيتي ايله  ده  ايستننه  اولاشديراجق يول كوستريلمشدر. جغرافيه مزده  و اسلام طوپلوملري و طوپراقلرنده  حيات بو آراييش ايچريسنده  شكللنمش، ايي ويا كوتو صوڭوچلر بو آچيليمدن اورته يه  چيقمشدر. بو صاييمزده  بو آراييشي اورته يه  قويان بر بلكه  أوزرندن قونويي كوندمه  كتيردك. و قپاغه  اخلاق ملّي كوگنلك مسئله سيدر ديدك. بلكه يي اوقوديغڭزده  باشلق داها ايي آڭلاشيلاجقدر. سزلري دركيله  باش باشه  بيراقوب حالمزڭ اڭ خيرلي و كوزل اولمه سني تمنّي ايدرز. “Ahlak olmayan yerde kanun bir iş yapmaz” sözünü duymuşsunuzdur. Dahası bu sözün ifade ettiği manayı göz önünde yaşıyoruz. Umumun selameti için alınan kararlar ve yaptırımlara karşı direnen, kendisini de tehlikeye atarak zarara giden nice insanları maalesef her gün görür olduk. Polis, ceza, mahkeme çözüm olmak için yeterli olmaz halde. Nihayetinde insan denen varlık, eğer kendi iç dünyasında neyi nasıl kabul ediyorsa öyle davranmaktan geri durmuyor. Bundan dolayıdır ki polisi dışarıda değil, insanın kendi vicdanında yerleştirmek gerekiyor. Yani insan, iyi ve kötü, doğru ve yanlışı bilip kendi iradesiyle duruş sergileyebilir hale gelmelidir. Bunun da yolu, İmam Gazali Hazretlerinin çocuğun gelişiminde kıstas aldığı “utanma ve haya etme” öne çıkarılmasında yani eğitimin temeline ahlakı koymaktır. Bu noktada Bediüzzaman Hazretlerinin eserlerindeki şu ifadeler çarpıcıdır: “Din yalnız iman değil, belki amel-i sâlih dahi, dinin ikinci cüzüdür. Acaba katil, zina, sirkat, kumar, şarab gibi hayat-ı ictimâiyeyi zehirleyen pek çok büyük günahları işleyenleri onlardan menetmek için yalnız hapis korkusu ve hükûmetin bir hafiyesinin görmesi tevehhümü kâfi gelir mi? O halde her hanede, belki herkesin yanında daima bir polis, bir hafi­ye bulunması lâzım gelir ki, serkeş nefisler kendilerini o pisliklerden çeksinler. İşte iman hakikatleri, amel-i sâlih noktasında iman canibinden herkesin başında bir manevi yasakçıyı bulundurur. Cehennem hapsini ve gazab-ı İlâhîyi hatırına getirmekle fenalıktan kolayca kurtarır.” Var olmamızın ve dünya hayatının bir imtihan olduğu, “Ey kavmim! Şu dünya hayatı, gelip geçici bir avuntudan ibarettir. Ahiret ise, asıl yerleşilecek ve ebediyen kalınacak yer orasıdır.” (Mümin, 39) ayeti gibi pek çok ayette beyan edilmiştir. Bununla beraber “And olsun ki sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı uman ve Allah'ı çok zikreden kimseler için Allah'ın Resulünde güzel bir örnek vardır.” (Ahzab, 21) ayeti ile de istenene ulaştıracak yol gösterilmiştir. Coğrafyamızda ve İslam toplumları ve topraklarında hayat bu arayış içerisinde şekillenmiş, iyi veya kötü sonuçlar bu açılımdan ortaya çıkmıştır. Bu sayımızda bu arayışı ortaya koyan bir belge üzerinden konuyu gündeme getirdik. Ve kapağa Ahlak Milli Güvenlik Meselesidir dedik. Belgeyi okuduğunuzda başlık daha iyi anlaşılacaktır. Sizleri dergiyle baş başa bırakıp halimizin en hayırlı ve güzel olmasını temenni ederiz.

ارض و سما، كوزللك مسابقه سنه  كيرمك ايچون لازم كلن زينتلريني طاقینوب حاضرلاندقلري زمان، ارض، قيش موسمنده ، قاردن معمول بياض البسه لريني كیير، اوتورور. بهار موسمي كلنجه ، او بياض البسه يي أوزرندن چيقارر، زمرد كبي يشيل خاليلريني صحرالرينه  سرر. يم يشيل كوملكلريني طاغلرينه  كيديرر. او طاغلرڭ شاهقه لرينڭ باشلرينه  بياض صاريقلريني صارار. و بو كوزل انقلاب و منظره لريله  قدرت الهيه نڭ معجزه لريني حكمت الهيه نڭ نظرينه  عرض ايدر. Arz ve semâ, güzellik müsâbakasına girmek için lâzım gelen ziynetlerini takınıp hazırlandıkları zaman, arz, kış mevsiminde, kardan ma‘mûl beyaz elbiselerini giyer, oturur. Bahar mevsimi gelince, o beyaz elbiseyi üzerinden çıkarır, zümrüd gibi yeşil halılarını sahrâlarına serer. Yemyeşil gömleklerini dağlarına giydirir. O dağların şâhikalarının başlarına beyaz sarıklarını sarar. Ve bu güzel inkılâb ve manzaralarıyla kudret-i İlâhiyenin mu‘cizelerini hikmet-i İlâhiyenin nazarına arz eder. (Osmanlıca İşârâtü’l- İ’câz, s.119) 1. Beyit يره  خطّ چمن يازيلماز اولديدوات چرخ چيني طوندي بڭزر  Yire hatt-ı çemen yazılmaz oldıDevât-ı çarh-ı çînî tondı benzer Nev’i (8) * (Kâinat kitabında kış sayfasının açılmasıyla) Yere çimen yazısı yazılmaz oldu. Anlaşılan mavi felek mürekkebi dondu. * Devât-ı çarh-ı çînî: Mavi felek mürekkebi 2. Beyit داغ دردي سینه ده  اي دل فراوان ايتدي قيشبڭزیمي برك خزان آهم هزاران ايتدي قيش  Dâğ-ı derdi sînede ey dil firâvân itdi kışBenzümi berg-i hazân âhum hezârân itdi kış Ravzi Dede (1) * Ey gönül! Kış (gelmesi ve getirdiği sıkıntılarla) dert yarasını çoğalttı. Benzimi sonbahar yaprağına benzetti, ahımı ise binlerce etti. * Fivârân: Coşma, galeyana gelme 3. Beyit هپ يالان اولدي او گل كشت فضاي  گلشننه  تماشاي  چمن قالدي نه  ديللرده  صفا  Hep yalan oldu o gül-geşt-i fezâ-yı gülşenNe temâşâ-yı çemen kaldı ne dillerde safâ Enderunlu Vasıf (5) * Uçsuz bucaksız gülşendeki gül gezintisi hep yalan oldu. (İşte kış geldi, ayrılık yarası açtı.) Ne çimenin temaşası kaldı ne de dillerdeki safası. (Kavuşmak her sene olduğu gibi yine güzel bahar faslına kaldı.) 4. Beyit بيڭ روز بهار ايله  خريداري اولوردمبر قيش كيجه سي صحبتي ويريلسه مزاده  Bin rûz-ı bahâr ile harîdârı olurdumBir kış gicesi sohbeti virilse mezâda Seyyid Vehbî (4) * Bir kış gecesi sohbeti mezada verilse, bin bahar günü karşılığında alıcısı olurdum. * Haridâr: MüşteriMezâd: Alıcıların toplu olarak bulunduğu bir yerde arttırma yoluyla yapılan satış 5. Beyit جهاني برف ايله  يخ طوتدي قيش قيامتدرعجبمي ير يوزينه چيقسه هپ دفائن مال  Cihânı berf ile yah tutdı kış kıyâmetdür‘Aceb mi yir yüzine çıksa hep defâ’in-i mâl Baki (6) * Kış ve kıyamettir. Dünyayı (gümüş akçelere benzeyen) kar ve buz tuttu. Yeryüzüne (kar yağışının neticesi olan) bütün mal defineleri çıksa şaşılır mı? (Kar düşmezse dünya sebze, meyve ve nimetlerle dolup taşar mı?) * Berf: KarYah: Buz 6. Beyit ئولديروردي جمله  عالم خلقنى نمرود بردگر گلستان ايتميه يدي آتشي حيّ و قدیر  Öldürürdi cümle ‘âlem halkını Nemrûd-ı berdGer gülistân itmeyeydi âteşi Hayy ü KadîrMesihi (7) * Hay ve Kadir olan Rabbimiz eğer ateşi gül bahçesi etmeseydi, soğuk Nemrudu bütün âlem halkını öldürürdü. (Kıştaki celal tecellileri karşısında sığınağımız yine Rabbimizdir.) * Berd: Soğuk 7. Beyit ستانبول اسكدار اورته سي طوڭدي قيش قاتي اولديكچر هر جانبه آدم يورور خيف ايتمه يوب بوزده   Sitanbul Üsküdâr ortası tondı kış katı oldıGeçer her cânibe âdem yürür hayf itmeyüp buzda Haşimi (3) * Kış o kadar sert oldu ki, İstanbul ve Üsküdar ortası (boğaz) dondu. Kiç korkmayıp, çekinmeyip buz üzerinde her yöne yürüyerek insanlar gezindi. Kaynakça AYDEMİR, Yaşar, (2017), Ravzi Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. (s.275) BEDİÜZZAMAN, Said Nursi, (2014), Osmanlıca İşârâtü’l-İ’câz, İstanbul: Altınbaşak Neşriyat. BULAN, Ayşe (1993), Hâşimî Divanı, Konya: Selçuk Üniversitesi, SBE, YLT (s.172) DİKMEN, Hamit (1991), Seyyid Vehbî ve Divânının Karşılaştırmalı Metni, Ankara: Ankara Üniversitesi, SBE, DT. (s.111) GÜREL, Rahşan (Thz.), Enderunlu Osman Vasıf Bey ve Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınevi. (s.230) KÜÇÜK, Sabahattin, (Thz.), Baki Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. (s.40) MENGİ, Mine (1995), Mesîhî Dîvânı, Ankara: AKM Yayınları. (s.52) TUZALAN, Sebahat Özenmiş, (2010), Şeyhülislamlara Sunulan Kasideler, Konya: Selçuk Üniversitesi, SBE, YLT (s.120)

سوكيلي دوستلر، ديلڭ ياپي طاشي اولان كلمه لرڭ دگيشيم و دونوشومني اينجه له ين، كوكنلريني آراشديران بيليم دالنه  “اتيمولوژي”  دييورز. اتيمولوژينڭ عربجه ده  قارشيلغي ايسه  “اشتقاق” علميدر. بو اوزمانلره  “اتيمولوغ”، ويا “كوكن بيليمجي” ويا “اشتقاقجي” دينمكده در. ٢٠٢١‘ڭ بو ايلك صاييسنده  “حكم” كوك كلمه سنه  و اوندن توره ين كلمه لره  بر يولجيلق ياپاجغز. Sevgili dostlar, dilin yapı taşı olan kelimelerin değişim ve dönüşümünü inceleyen, kökenlerini araştıran bilim dalına “Etimoloji” diyoruz. Etimolojinin Arapçada karşılığı ise “iştikak” ilmidir. Bu uzmanlara “etimolog”, veya “köken bilimci” veya “iştikakçı” denmektedir. 2021’in bu ilk sayısında “hüküm” kök kelimesine ve ondan türeyen kelimelere bir yolculuk yapacağız. HÜKÜM: Kuran kökenli olan bu kelime dilimizde çok canlı bir şekilde kullanılmaktadır. “Bir şey hakkında verilen karara ve yargıya” hüküm denilir. Arapça olan bu kök kelime, pek çok kelimenin de türemesine vesile olmuştur. Mesela hüküm kelimesinde “Önem, kuvvet, tesir, geçerlilik” gibi manalar vardır. “artık hükmünü kaybetti” “ne hükmü var?” “Bu ilâç zehrin hükmünü ortadan kaldırır.” deriz. Ayrıca hüküm kelimesinde “Emir, buyruk” manası da bulunur. Eskiden “son hüküm padişahın” denirdi. Hüküm kökü farsça “dar” eki alarak Padişah anlamında “hükümdar” kelimesine dönüşür. Yine farsça “ran” eki alarak “hükümran” şekliyle hüküm süren, hâkim olan kimse manasına gelmektedir. Hükümle ilgili pek çok da deyimlerimiz dilimizi zenginleştirmiştir. “Hüküm Vermek, Hüküm Sürmek, Hüküm Giymek, Hükümlü, Hükmünü Yürütmek, Hükmünü İcra Etmek, Hükmü Olmamak, Hükmü Geçmek, Hükmü Bir Şeye Geçmemek, Hükümsüzdür!, Hükmünde Olmak, Hüküm Fermâ Olmak” gibi pek çok deyim türkçemizde canlı bir şekilde kullanılmaktadır. AHKAM: Hüküm kelimesinin çoğuludur. “Hükümler, kānunlar, emirler, buyruklar” manasına gelir. “Kur’ânın ahkamı” dendiğinde Kur’ân içindeki hükümlerden bahsetmiş oluruz. Ahkam kelimesi farklı deyimlerle dilimizde kullanılır. Mesela “Ahkâm kesmek”, “Ahkâm yürütmek” “Ahkâm çıkarmak” gibi. HAKİM: “Hükmeden, buyruğunu yürüten, hâkimiyet kurmuş olan, egemen” manasına gelen bu kelime dilimizde çok yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Mesela “Adalet yetkisini kullanarak yasaya aykırı davranışları ve anlaşmazlıkları hukūka göre halletmek ve adâleti gerçekleştirmek üzere devlet tarafından tâyin edilen kimselere” hâkim deriz. Bir yeri yüksek bir açı ile gören yere “hâkim nokta” deriz. Zamanın padişahına eskiden “hâkim-i vakt” denirdi. Kadim gelenekte Rabbimizin ebedi, mutlak hâkim olduğunu ifade etmek için “Hâkim-i hakîkî” denirdi. Hüküm veren hakim eğer hanım ise kelime sonuna müenneslik (dişillik) alameti olarak bir “he” eklenir “Hâkime” denirdi. HAKİMİYET: Hükm kökünden türeyen bu kelime önce “ḥâkim” şeklinde kendini gösteriyor sonra “yapma mastar eki” olan “-iyyet” yani “lık, lik” eki ile “hükümranlık, egemenlik, üstünlük” gibi manalara gelir. MAHKUM: “Hükmetmek” türeyen bir kelime de budur. “Bir mahkemede yargılanıp hakkında hüküm verilmiş olan kişi, hükümlü” manasındaki bu kelime dilimizde yaygın kullanılan bir kelimedir. Toplumda “Bir şeyi yapmaya mecbur olan, kişilere de mahkum deriz. Kronik bir hastanın ilaçları kullanmaya mahkum olması gibi. Diğer yandan “Gitmekte olduğu kötü sonuçtan kaçınamayan şeyler” hakkında da kullanılır. Söz gelimi “Yıkılmaya mahkûm bir ev” deriz. MAHKEME: Hüküm kökünden türeyen bir başka kelime de mahkemedir. “Dâvâların incelenerek yürürlükteki kānunlara göre hükme bağlandığı yere, mekana” mahkeme denir. Diğer yönden “adâleti yerine getirmekle görevli hâkim veya hâkimlerin başkanlığında kurulan heyete de mahkeme heyeti denir. Ayrıca “bu heyetin huzunda görülen dava ve duruşmaya da” mahkeme denir. Mesela “Mahkeme beklenenden çok uzadı.” deriz. Mahkeme kelimesi ile beraber kullandığımız pek çok atasözü ve deyimlerimiz de vardır. Mesela “Mahkeme Kâdıya Mülk Değil!” “Mahkeme-yi Kübra (Mahşerdeki En Büyük Mahkeme), “Mahkemelik Olmak” “Mahkeme Kapısı”, Mahkemede Dayısı Olmak”, “Mahkemeye Düşmek” gibi. HAKEM: “Bir anlaşmazlığı veya bir olayı halletmek üzere taraflar arasında hükmeden, hüküm vermek için seçilen kimseye” hakem denilir. Ayrıca Rabbimizin de “hikmetler hükmeden, her şeyin hükmünü veren, haklıyı haksızı ayıran, cezâyı, mükâfâtı hakkıyle uygulayan” anlamında bir ismi vardır. Hakem esmâ-i hüsnâdan Allah’ın en güzel isimlerindendir. TAHKİM: Bu kelime de aynı kökten türer. Hükümden dilimizde pek kullanılmayan “sağlamlaştırma” anlamında “ihkam” fiili türemiştir. Bu fiilden de “sağlamlaştırılmış şey” manasında “muhkem” kelimesi türetilir. İşte “tahkim” de “Kuvvetlendirme, sağlamlaştırma.” anlamında bir fiildir. Mesela bu fiili kullanırken “Çatlaklara çimento dökülerek kubbe tahkim edildi” deriz. TAHKİM: Tahkimin ikinci bir manası da hukuk alanında kullanılır. “ hukuki olarak taraflar arasında herhangi bir ihtilâfın hallini hakeme havale etmeye” tahkim denir. “Tahkim kurulu, tahkim heyeti” “tahkime gitmek” ifadeleri sosyal hayatta çokça kullanılan ifadelerdir. TAHKİMAT: Tahkim fiili çoğul eki olan “at” ile beraber de kullanılır. “Bir yeri düşman saldırısına karşı koyabilecek şekilde sağlamlaştırmak için hazırlanan hendek, siper vb. çeşitli savunma ve haberleşme tesislerini yapmaya veya bu tesislere de tahkimat denir. TAHAKKÜM: “Hükmetmek” türeyen bir kelime de tahakkümdür. “Baskı yaparak hükmetme, zorbalıkla hüküm sürme” manasına gelen kelime dilimizde hala yaşayan canlı bir kelimedir. Mesela “Moğollar işgal ettikleri beldeleri tahakkümle yönettiler.”, “Görünüşte uygar gözüken batı aslında sömürgecidir, tahakkümle hareket eder.” Tahakküm fiilini yapan kişiye “mütehakkim” denir. Bir de “mütehakkimane” ifadesi vardır, “Zorbaca, zorbalıkla, tahakküm edercesine” anlamına gelir. İSTİHKAM: Yine askeri bir tabir olan bu kelime de “ihkam” fiilinden türer. “Düşmana karşı savunmak için yapılan yer, savunma amacıyle arâzi üzerinde yapılan her türlü inşaat ve siperlere” bu isim verilir. Askeriyede bu işle meşgul olan sınıfa “istihkamcı” denilir. MÜSTAHKEM: İstihkamcıların yaptığı bu Sağlam, dayanıklı, metin, muhkem yapılara “müstahkem” denilir.

كوتو و ضررلي شيلرڭ كيدريلمسي، فائده لي شيلرڭ الده  ايديلمه سندن داها أونمليدر. بر قونوده  فائده  ايله  ضرر چاتيشديغي تقديرده  أوڭجه لكله  ضررڭ دفع ايديلمسي اساس آلينمليدر. چونكه  اسلام ديني، ياساقلادیغي شيلردن قاچينيلماسني، امر ايتديگي شيلرڭ يرينه  كتيريلمه سندن داها چوق أونمسه مشدر. نتكيم حضرت پيغمبرڭ، “سزه  ياساقلادیغم شيلردن قاچينيڭز، امر ايتديگم شيلري ايسه  كوجڭز نسبتنده  يرينه  كتيريڭز” بويورمسي بوني كوسترمكده در. كيشينڭ كندي مالنده  ايسته ديگي كبي تصرّفده  بولونمسي كندي آدينه  بر فائده در. آنجق سوزكليشي، آلتلي أوستلي اوتوران ايكي مال صاحبي بربريلرينه  ضرري طوقوناجق شكلده  كندي ماللرنده  تصرّفده  بولونامازلر. ويريله جك ضرري انگلله مك، الده  ايديله جك فائده دن أونمليدر. الده  ايديله جك بر منفعتي قوريمق ايچون موجود بر ضرره  قاتلانمق پك منطقلي دگلدر. شبهه لي قزانجلر ايچون موجود و محقّق منفعتلر فدا ايديلمه مليدر. حاكم، قومشولق مناسبتلريني دوزنله مه  كبي بر قونوده  النده  بولونان تقدير حقّنى قوللانيركن، طرفلردن برينه  محتمل بر منفعت صاغلامق ايچون، ديگر قومشويي حالاً موجود بر منفعتنى فدا ايتمه يه  زورلاماملیدر. “كوتولكلردن قورومه يه ” أوڭجه لك ويرمك، حقوقڭ، محاكمه نڭ تمل ايلكه سيدر. حادثه لرڭ دگرلنديريلمه سنده ، تقدير حقلرينڭ قوللانيلمه سنده  أوڭجه لك دائما چيقار صاغلامق ايسته ينڭ دگل، “كوتولكلردن قورتولمق” چابه سي ايچنده  اولانڭدر. ابوالاولی ماردينه  كوره  بو قاعده ، طوغو و باتي طوپلوملرينڭ حيات كوروش و ترجيحلري آراسنده كي تمل فرقي اورته يه  قويمقده در. باتیلي طوپلومڭ انسانلري حياتلريني چيقار صاغلامق أوڭجه لگي أوزرينه  قوراركن، طوغو طوپلومنڭ أوڭجه لگي كوتولكدن قورتولمقدر. Kötü ve zararlı şeylerin giderilmesi, faydalı şeylerin elde edilmesinden daha önemlidir. Bir konuda fayda ile zarar çatıştığı takdirde öncelikle zararın def edilmesi esas alınmalıdır. Çünkü İslâm dini, yasakladığı şeylerden kaçınılmasını, emrettiği şeylerin yerine getirilmesinden daha çok önemsemiştir. Nitekim Hz. Peygamberin, “Size yasakladığım şeylerden kaçınınız, emrettiğim şeyleri ise gücünüz nispetinde yerine getiriniz” buyurması bunu göstermektedir. Kişinin kendi malında istediği gibi tasarrufta bulunması kendi adına bir yarardır. Ancak sözgelişi, altlı üstlü oturan iki mal sahibi birbirilerine zararı dokunacak şekilde kendi mallarında tasarrufta bulunamazlar. Verilecek zararı engellemek, elde edilecek faydadan önemlidir. Elde edilecek bir menfaati korumak için mevcut bir zarara katlanmak pek mantıklı değildir. Şüpheli kazançlar için mevcut ve muhakkak menfaatler feda edilmemelidir. Hâkim, komşuluk münasebetlerini düzenleme gibi bir konuda elinde bulunan takdir hakkını kullanırken, taraflardan birine muhtemel bir menfaat sağlamak için, diğer komşuyu halen mevcut bir menfaatini feda etmeye zorlamamalıdır. “Kötülüklerden korumaya” öncelik vermek, hukukun, muhakemenin temel ilkesidir. Hadiselerin değerlendirilmesinde, takdir haklarının kullanılmasında öncelik daima çıkar sağlamak isteyenin değil, “kötülüklerden kurtulmak” çabası içinde olanındır. Ebul’ula Mardin’e göre bu kaide, doğu ve batı toplumlarının hayat görüş ve tercihleri arasındaki temel farkı ortaya koymaktadır. Batılı toplumun insanları hayatlarını çıkar sağlamak önceliği üzerine kurarken, Doğu toplumunun önceliği kötülükten kurtulmaktır. Mustafa Yıldırım, Mecellenin Külli Kaideleri, s. 95, İzmir, 2009.

Yaʻni kurdlar dörd nevʻdir. Birine soğulcan dirler. Yukaru bağırsaklarda mütevellid olur. Uzun uzun olur. Kimisi bir zirâʻ olur, belki dahî ziyâde olur. Bunlara hayyât dirler. İki dürlüsü dahî kolon ve aûr dedikleri bağırsaklarda olur. Birisi yassı olur. Ânâ “habbu’l- karʻ” dirler. Kabak çekirdeği gibi yassı yassı olur. Gâhice çıkdığı zaman kesesiyle çıkar, uzun olur. Gâhice kesesiz kabak çekirdeği gibi ufak yassı yassı çıkarlar. Halk buna “namazbûr” kurdu dirler. Bir dürlüsü dahî müdevver olur. Kurdlardan gâhice ağrı peydâ olur, kulunç gibi elem virir. Bir dürlüsü dahî makadda muttasıl olan miâ-ı müstakimde olur, sirke kurdu gibi ufak olur. Sebebi ekseriya zaîf hazm ve imtilâ olmak sebebiyle hâsıl olan müteâffin yaş balgamdan olur. Ve taâmlardan buğday aşı ve böğrülce ve bakla ve çiğ et ve südler ve yaş meyvelerden ve yaş otlar yimeden olur ve baʻde’t-taâm hamama girmek ve tok karınla cimaʻ eylemekden hâsıl olur. Alâmeti gece yatacak ağzının suyu akar ve gündüz dudakları kurur. Ve uyurken dişlerini gıcırdadır ve uyku arasında sıçrar ve korkar ve çağırır ve muzdarib olur ve uyandıranlara gadâba gelür. Metnin Güncel Çevirisi Bağırsak Kurtları: Bağırsak kurtları dört çeşittir. Birinci türü; bağırsakların üst kısmında boyu bir metreye kadar ulaşabilen geleneksel tıpta “hayyat” denilen solucan gibi bağırsak kurdudur. İkinci türü; “habbul kaʻr” denen kolan ve aur denilen bağırsakta oluşan yassı şekilli kurtçuklardır. Bu kurtçuklar bazen kesesiyle beraber çıktığında biraz uzunca olur. Kesesiz kabak çekirdeği gibi yassı olarak çıkar. Halk arasında bu çeşit bağırsak kurtlarına “namazbûr” denir. Üçüncü türü; Hareketli olan bazen kulunç ağrısı gibi ağrı oluşturan ve bazen de acı veren bağırsak kurtlarıdır. Dördüncü tür; makata yakın sirke kurdu gibi küçük kurtçuklardır. Bu kurtçuklar, midenin aşırı dolgunluğu veya hazımsızlığı sonucunda oluşan kokuşmuş yaş balgamlar sebebiyle vücutta ürerler. Aşırı derecede buğday aşı yemekler, böğrülce, bakla, çiğ et yemek, süt, yaş meyve ve otlar yemek, yemekten sonra hamama girmek ve tok karınla halvet yapmak, bu kurtçukların oluşumuna neden olur. Gece yatarken ağızdan salya gelmesi, dişlerin gıcırdatılması, uykudan sıçramak, bağırmak, korkmak gibi durumlar, uyanırken sinirli olmak ve gündüzleri dudakların aşırı kuruması bu kurtçukların vücutta var olduğuna işarettir.  (Kaynak: Gâyetü’l beyân fî Tedbirü’l İnsan, Fazıl Ahmed Paşa Kütüphanesi, nr. 975, vr. 220b-220a) 

Cihad, Müslümanların maddi ve manevi hayatlarını düzenleme ve muhafaza etme fonksiyonlarını içinde barındıran, nefisle mücadele, İslâm’ı tebliğ ve düşmanla savaşma anlamında kullanılan bir terimdir. İslam milletinin inşası ve devamlılığı için çok önemli bir role sahip olan cihad, naklî ve aklî delillerle Müminlere farz kılınmıştır. Bu mükellefiyet, her Müslümanın kabiliyet ve imkânına göre değişmektedir. Bunlar; mal, beden, tebliğ, hayır dua gibi amellerdir. Mümin gücünün yettiği ölçüde bu araçlardan bir veya birkaçıyla cihad etmekle sorumludur. Zengin olan malıyla, güçlü olan bedeniyle, bu yönlerden eksik olan nasihat ve tebliğle, buna da muktedir olamayan hayır duasıyla cihada iştirak etmelidir. Anlamı ve pratiği itibarıyla çok geniş bir tatbik sahası olan cihadın en bilinen şekli, Müslüman bir memleketin hukukuna tecavüz eden düşmana karşı Allah yolunda yapılan silahlı çatışmadır. Bu çatışmada asıl maksat zorla inançları değiştirmek ve sömürgecilik değil, İslam düzenini bozanlara engel olmak ve temel hak ve özgürlükleri korumaktır. Bununla birlikte İslam askerlerinin savaşta galip gelebilmeleri için üç şart vardır: 1. Maddi yeterlilik, 2. İslam ümmetinin kalben birlikte olması, 3. Allah’a sığınmak, zafer için dua etmek ve insanları günaha sürükleyecek şartları izale etmek. Allah’ın yasakladığı fiillerin işlenmesi ve günahın toplumda yaygınlaşması, İlahi rahmet ve yardımın önünü keser ve Müslümanların musibete uğramasına sebep olur. Eski dönemlerde vuku bulan felaketler buna birer delildir. Örneğin Balkan Savaşlarında Müslümanların mağlubiyeti, bu üç şartın ihmalinden ileri gelmiştir. 1. Dünya Savaşı sırasında Medine’den İstanbul’a misafir olarak gelen dersiâm el-Hâcc İlyas’ın İstanbul’daki gözlemlerini ve tavsiyelerini anlatan arîzası, galibiyetin şartı olan bu üç şartın ilk ikisi yerine getirilse de üçüncü şarta dikkat edilmediğinden, özellikle günahın toplumda yaygınlaştığından dem vurmaktadır. İslam ordularının muvaffak ve muzaffer olmaları için İslam şeriatının yasakladığı fiillerin engellenmesi gerektiğini ifade eden el-Hâcc İlyas, sorumluluğun idareciler üzerinde olduğunu belirterek konuya delil mahiyetinde birçok âyet-i kerime ve hadis-i şerifler aktarmaktadır. El-Hâcc İlyas’ın bu arîzası aslında kendi tabiriyle bir nevi “nushan cihâd” sınıfına girmektedir. İslam ordusunun harp meydanında düşmana karşı galip olması, Allah’ın rahmet ve inayetini celb edecek sebeplerin bir araya gelmesiyle mümkündür. Bunlardan ilki yukarıda zikredildiği üzere maddi şartların sağlanması, gereken siyasi, ekonomik ve askerî tedbirlerin alınması yani fiilî duadır. Bir diğeri ve asıl önemli olanı ise Allah’ın emirlerine itaat ve yasaklarından kaçınarak tevbe istiğfar edilmesidir. İslam toplumunda eğer haram fiillerde ısrar ediliyorsa bunun önlenmesi de idarecilere düşen bir görevdir. El-Hâcc İlyas, bu yasakların bazılarını mektubuna derc ederek Osmanlı yönetiminin dikkatine sunmuştur. Bunlar içkinin, kumarın, zinaya teşvik eden durum ve davranışların engellenmesi, İslami geleneğe uygun olmayan kadın giyiminin menedilmesidir. Zira Resulullah Aleyhisselam, ümmetinin erkekleri için en riskli imtihan aracının kadınlar olduğunu buyurmuş, İsrailoğullarında da ilk fitnenin kadınlardan çıktığını belirtmiştir. Bu ikaz, kadının yaratılışta zararlı ve fitne kaynağı olduğu için değil, şeytanların erkekleri kandırmak ve yoldan çıkarmak için en çok kadını kullandığından dolayıdır. Gerçekten de tarih boyunca insanların iradelerini saptıran ve ilahi sevgiden uzaklaştıran en büyük tehlike şehvet olmuştur. El-Hâcc İlyas da bu tehlikeye dikkat çekmekte gerek İstanbul’da gerek Beyrut ve Şam gibi şehirlerde, tiyatrolarda genç kız ve erkeklerin dans ve eğlencelerle zinaya ve kötü ahlaka kapı araladığını, bunun da diğer gençlere kötü örnek teşkil ettiğini vurgulamıştır. Bu yüzden tiyatro ve sinema gibi sosyal etkinliklerde güzel ahlaka ve İslami adaba uygun projeler yapılmalıdır. Ne dersiniz, görüşlerini Dâhiliye Nezâreti vasıtasıyla padişaha sunan el-Hâcc İlyas’ın tespit ve tavsiyeleri günümüzde de geçerli midir? Mukaddime (1) Hayât-ı mâddiye ve maʻneviyeyi mutazammın olan cihâd kâffe-i mü’minler üzerlerine farz-ı ayn olduğundan edille-i nakliye ve akliye ile sâbitdir. (2) Ancak herkes istitâʻatine göre baʻzen mâlen, bedenen, nushan ile daʻavât-ı hayriye; bedenen muktedir olmayan mâlen nushan daʻavât-ı hayriye, bedenen ve mâlen kudreti (3) olmayan nushan daʻavât-ı hayriye, bi’n-nefs ve bi’l-mâl ve bi’n-nush muktedir olmayan daʻavât-ı hayriyesiyle iktifâ olunur ve üzerine farzdır. (4) Bununla beraber cüyûş-ı muvahhidîne nusret ve muzafferiyet ve muvaffakiyetlerinin tahsîli husûsuna üç şey lâzımdır: (5) Birisi istiʻdâdât-ı mâddiye, ikincisi cemʻ-i kulûb-i millet-i İslâmiye ve ittihâd-ı kelime-i ümmet-i Muhammediye, üçüncüsü Allâhu azîmü’ş-şâna sığınmalı ve nasr ve zafer (6) ve muvaffakiyet ihsân buyurulmasını istirhâm itmeli ve baʻzı memâlik-i mahrûsede bâ-husûs pâyitaht-ı saltanatda teʻâtî ve irtikâb-ı muharremât ve (7) münkerât menʻ itmelidir. (8) Çünkü maʻâsî üzerine ısrâr iden ve melâhî ile meşgûl olanlar tevfîkât-ı ilâhiye ve imdâdât-ı Samedâniyeden mahrûm olduklarından başka mutlakâ (9) başlarına bir felâket gelür. Ümem-i sâbıkada hattâ asr-ı İslâm’da vâkiʻ olan felâket ve mesâib delîl-i kâfîdir. Ezcümle, Balkan muhârebesinde (10) Müslümânlar üzerine vâkiʻ olan felâketler mezkûr üç şey fıkdânından neş’et eyledi şübhesizdir.  (11) Hamd olsun şimdilik gerek istiʻdâdât-ı mâddiye ve gerek ittihâd-ı kulûb-i millet-i İslâmiye içün îcâb iden vesâil icrâ olunuyor. Fakat beyne’l-ahâlî (12) teʻâtî olunan baʻzı münkerât ve muharremât önü alınmadı. Hâlbuki rızâ-yı Bârî ile muvaffakiyet ve muzafferiyet tahsîli içün izâle-i münkerât vülâtü’l-umûr (13) üzerlerine vâcib-i zimmet olduğundan âyât-ı kerîme ve ehâdîs-i şerîfe ile sâbitdir. (14) “Ed-dînü’n-nasîhatü / Din nasihattır” ve “mâ etallâhu âlimen ilmen illâ ehaze aleyhi’l-mîsâku ellâ yektumuhû / Allah bir âlime ilim vermeden önce o ilmi gizlemeyeceğine dair ondan söz alır” ile “men raâ minküm münkeran fe’l-yuğayyiruhû ilh. / Sizden biriniz bir kötülük gördüğünde onu düzeltsin...” ehâdîs-i şerîfeye amelen (15) Devlet-i Aliyye ve umûm millet-i İslâmiye hukûklarını muhâfaza içün işbu mukaddime ile beraber tahrîr olunan âyât-ı kerîme ve ehâdîs-i şerîfe takdîmine mübâderet eyledim. (16) Emri bi’l-maʻrûf ve nehyi ani’l-münker husûsuna baʻzı âyât-ı kerîme kāle teʻâlâ: (17) Ve’l-tekün minküm ümmetün yedʻûne ile’l-hayri ve ye’murûne bi’l-maʻrûfi ve yenhevne ani’l-münker / İçinizden hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten meneden bir topluluk bulunsun. (Âli İmrân 104) (18) Küntüm hayra ümmetin uhricet li’n-nâsi te’mürûne bi’l-ma’rûfi ve tenhevne ani’l-münker / Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten vazgeçirirsiniz. (Âli İmrân 110) (19) Ve’l-mü’minûne ve’l-mü’minâtü baʻduhüm evliyâü baʻd ye’murûne bi’l-maʻrûfi ve yenhevne ani’l-münker / Erkek ve kadın bütün müminler birbirlerinin dostları ve velileridirler. İyiliği emrederler, kötülükten vazgeçirirler. (Tevbe 71) (20) Ve teʻâvenû ale’l-birri ve’t-takvâ / İyilik ve takva üzerinde yardımlaşın. (Mâide 2) (İyiliği emretmek ve kötülüğü nehyetmek de iyilik ve takvadan sayılmaktadır.) (21) Ellezîne in mekkennâhüm fi’l-ardi ekāmü’s-salâte ve âtevü’z-zekâte ve emerû bi’l-maʻrûfi ve nehev ani’l-münker / Onlar (o müminlerdir) ki, eğer kendilerini yeryüzünde iktidar mevkiine getirirsek namazı kılarlar, zekâtı verirler, iyiliği emrederler ve kötülükten vazgeçirirler. (Hacc 41) (22) Et-tâibûne’l-âbidûne’l-hâmidûne’s-sâihûne’r-râkiʻûne’s-sâcidûne’l-âmirûne bi’l-maʻrûfi ve’n-nâhûne ani’l-münker / O tevbekâr olanlar, o ibadet edenler, o hamd edenler, o oruçlular, o rükûa varanlar, o secdeye kapananlar, iyiliği emredip, kötülükten vazgeçirenler. (Tevbe 112) (23) Kânû lâ yetenâhevne an münkerin feʻalûhu lebi’se mâ kânû yefʻalûn / Onlar, yaptıkları kötülüklerden vazgeçmiyorlardı. Yaptıkları şey ne kötü idi. (Mâide 79) (24) Felemmâ nesu mâ zükkirû bihî enceynellezîne yenhevne ani’s-sûi ve ehaznellezîne zalemû bi-azâbin beîsin bi-mâ kânû yefsukūn / İşte böylece onlar kendilerine yapılan uyarıları göz ardı edince biz de kötülüğü önlemeye çalışanları kurtardık, haksızlığa sapanları da yapmakta oldukları kötülüklerden ötürü dehşetli bir azap ile cezalandırdık. (Aʻrâf 165) (25) Ve izâ eradnâ en nühlike karyeten emarnâ mütrafîhâ fefesekū fîhâ fehakka aleyhe’l-kavlü fedemmernâhâ tedmîrâ / Biz bir ülkeyi yok etmek istediğimiz zaman, şımarık varlıklılarına emrederiz, onlar itaat etmeyip orada kötülük işlerler. Böylece, o ülke helaka müstahak olur, biz de onu yerle bir ederiz. (İsrâ 16) (26) Ve mâ kâne rabbüke li yühlike’l-kurâ bi-zulmin ve ehlühâ muslihûn / Senin Rabbin, halkları iyi ve ıslahatçı iken, o memleketleri haksız yere helak edecek değildir. (Hûd 117) (27) Ve’t-tekū fitneten lâ tusîbennellezîne zalemû minküm hāssah vaʻlemû ennellâhe şedîdü’l-ʻikāb / Öyle bir fitneden sakının ki, içinizden yalnızca zulüm yapanlara dokunmakla kalmaz. Ve bilin ki, Allah’ın cezası şiddetlidir. (Enfâl 25) (28) Ve iz teezzene rabbüküm le in şekertüm le ezîdenneküm ve le in kefertüm inne azâbî leşedîd / Ve hatırlayın ki Rabbiniz size şöyle bildirmişti: Yüceliğim hakkı için şükrederseniz elbette size (nimetimi) artırırım ve eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir. (İbrâhîm 7) (29) İnnellâhe lâ yüğayyiru mâ bi-kavmin hattâ yüğayyiru mâ bi-enfüsihim / Allah bir kavme verdiğini, o kavim kendisini bozup değiştirmedikçe değiştirmez. (Raʻd 11) (30) Zâlike bi-ennellâhe lem yekü müğayyiran niʻmeten enʻamehâ alâ-kavmin hattâ yüğayyirû mâ bi-enfüsihim ve ennellâhe semîʻun alîm / Bu, Allah’ın bir kavme verdiği nimeti, onlar kendilerini değiştirmedikçe değiştirmemesinden dolayıdır. Gerçekten de Allah hakkiyle işiten, her şeyi bilendir. (Enfâl 53) (31) Ve mâ esābeküm min musîbetin febimâ kesebet eydîküm ve yaʻfû an kesîr / Başınıza (her) ne musibet geldi ise, kendi ellerinizin kazancı (olan günahlar sebebi) iledir, hâlbuki (günahlarınızın) birçoğundan (da vazgeçip sizi) affediyor. (Şûrâ 30) (1) İstiʻdâdât-ı mâddiye-i cihâd husûsuna Peygamberimiz hazretleri tarafından sâdır olan akvâl ve efʻâl (2) kütüb-i hadîsde pek çokdur. Birkaç mâddenin burada zikri münâsib görüldü. (3) Gazve-i Ahzâb’da Medîne-i Münevvere’nin muhâfazasıçün hendek hafr itdiler. Ve Hendek’de kendüsi bi’z-zât ʻamele ile beraber işledi. Beden-i (4) şerîfi ve baş-ı kerîmini vikāye itmek içün dirʻ ve miğfer yaʻnî demirden maʻmûl gömlek ve tâkıyye vakt-i muhârebede giydiler. (5) Yine gazve-i Ahzâb’da Benî Kurayza ve ahzâb beytlerinden teşvîş-i efkâr içün Nuʻaym bin Mesʻûd Gatafânî’ye kizbe tecvîz buyurdular. (6) Andan başka ne vakit bir cihete gazve tasmîm iderlerse herkese maʻlûmât virmezler, hattâ diğer cihete gazve idecek gibi gösteriyorlar. (7) Maʻa mâ-fîh mü’mînler hâsıl olan nasr ve muvaffakiyet Allah tarafından olduğu ve istiʻâdât-ı zâhiriye üzerine iʻtimâd ve ittikâl itmemek (8) içün muzafferiyetin husûlü amel-i itâʻat ve terk-i maʻâsî mütevakkıf olduğu baʻzı âyât-ı kerîme zikr ve tahrîr kılındı. (9) Kālellâhu teʻâlâ: (10) Yâ eyyuhellezîne âmenû in tensurûllâhe yensurkum ve yüsebbit akdâmekum / Ey îmân edenler! Eğer (siz) Allah’a (dinine) yardım ederseniz, (O da) size yardım eder ve ayaklarınızı sâbit kılar. (Muhammed 7) (11) Ve le yensurannellâhu men yensuruhû innallâhe le kaviyyun azîzun / Şüphesiz ki Allah, kendi dinine yardım edene mutlaka yardım eder. Şüphesiz ki Allah, çok kuvvetlidir, mutlak güç sahibidir. (Hacc 40) (12 Ve men nasru illâ min indillâh / Yardım, ancak Allah tarafındandır. Şübhesiz ki Allah, Azîz’dir (Enfâl 10) (13) İn yensurkumullâhu felâ gālibe lekum vein yahzulkum femen zellezî yensurukum min baʻdihî / Eğer Allah size yardım ederse, artık size galib gelecek kimse yoktur! (Âl-i İmrân 160) (14) Kem min fi-etin kalîletin galebet fi-eten kesîraten bi-iznillâhi vallâhu maʻa’s-sâbirîn / Nice az (sayıdaki) topluluk, (daha) çok (sayıdaki) cemâate Allah’ın izniyle galib gelmiştir! Çünkü Allah, sabredenlerle berâberdir. (Bakara 249) (15) Ve lekad nasarakumullâhu bi bedrin ve entüm ezilleh, fettekullâh / Andolsun, siz son derece güçsüz iken Allah size Bedir’de yardım etmişti. O halde Allah’a karşı gelmekten sakının. (Âl-i İmrân 123) (1) Dâhiliye Nezâret-i Celîlesi Cânib-i Âlîsine (2) Cemʻ-i kulûb-i ümmet-i Muhammediye ve ittihâd-ı kelime-i millet-i İslâmiye ve asâkir-i muvahhidîn ordu ve donanmamızın (3) muvaffakiyet ve muzafferiyetlerinin tahsîli husûsuna edille-i katʻiye ile müdellel mühim bir arîzadır. (4) Devletlü Efendim Hazretleri (5) İşbu istidʻânın birinci ve ikinci sahifesinde zikr olunan âyât ve ehâdîs-i nebeviye muktezâsında gerek diyâneten ve gerek siyâseten mü’minlerden (6) vâkiʻ olan cihâdın muzafferiyet ve muvaffakiyetlerin tahsîli içün ittihâz idilecek esbâbın istiʻdâdât-ı mâddiyeden başka birincisi: (7) Allâhu azîmü’ş-şâna itâʻat ve inkıyâd ve muharremât ve menhiyyâtı terk ile beraber tevbe ve istiğfâr idilmesi. Eğer ahâlî irtikâb itdikleri (8) maʻâsî ve muharremâtda ısrâr iderler ise ol vakit muharremât ve maʻâsînin izâlesi vülâtü’l-umûra vâcib-i zimmet olacakdır. (9) Menʻ itdirmezler ise cihâdın adem-i muvaffakiyetine sebeb olurlar. Zîrâ önümüzdeki ümem-i sâbıkaya hattâ asr-ı İslâm’da vâkiʻ (10) olan mesâib ve felâketin kâffesi maʻâsî ve muharremât irtikâbından olmuşdur. Âyât-ı kerîme ve ehâdîs-i şerîfe ve tevârîh (11) ile sâbit ve nezd-i devletlerince de maʻlûm olduğu üzere mevâdd-ı mahsûsa ile ikāme-i delîle hâcet yokdur. (12) Nusret ve muvaffakiyet husûlü içün beyne’l-ahâlî vâkiʻ olan maʻâsî ve muharremâtın menʻ ve izâlesi bi’l-cümle meyhâne ve kahvehâneler, (13) Müslümânlar içki ve müskirât içmemesi ve kumar oynamaması ve zinâyı mûcib olan esbâb ve teşvîkâtın menʻ idilmesi, hanımlar (14) çarşu ve tiyatro ve bağçelerde kemâl-i edeble hareket itdirilmesi ve âdâb-ı İslâmiyeye muhâlif çarşaf ve elbise-i gayr-ı lâyıka hanımlarca (15) istiʻmâl idilmesinin menʻ olunması, çünkü dünyâda en muzırr nisâın fitnesi arz eyledim. (16) Müeyyed şeyler dünyâda hâsıl olan ilk maʻsiyet kadınlar sebebinden neş’et itdi. Ve bu yüzden Kābil kardeşi Hâbil’i katl (17) eyledi. Bununla “mâ teraktü baʻdî fitneten adarra ale’r-ricâli mine’n-nisâi / Benden sonra erkeklere kadınlardan daha zararlı bir fitne sebebi bırakmadım.” “vettekū fitnete’n-nisâi fein evveli fitneti benî İsrâîle fi’n-nisâi / Kadın fitnesinden sakının. Zira İsrailoğullarında ilk fitne kadınlar yüzünden çıkmıştır.” (18) Peygamberimiz sallallâhu aleyhi ve sellem beyân buyurdu. (19) Bir de Nebiyullâh Yahya bir kadın emr veya sebebiyle katl olundu. Bu ise şimdilik gerek Dersaâdet ve gerek Beyrut ve Şam-ı şerîfde mevcûd (20) tiyatrolar, irtikâb-ı muharremât vâsıtasıyla para kazanıyorlar. Birincisi, kadınlar erkekler nezdinde göğüs ve omuz ve elleri açık (21) olduğu hâlde raks idiyor. Ve erkekler zinâya teşvik iderler. İkincisi, genç kızlar ve hanımlar ve erkek mekteb genç talebeleri (22) nezdinde raks ve oynadıkdan başka âşık ve maʻşûka teşhîs idiyorlar. Ve bu gibi şeyler bilmeyen genç kızlara ve oğlanlara yol gösteriyorlar. (23) Ve bu vâsıta ile fuhuş ve zinâ ve sû-i ahlâka sevk idiyorlar. Ve bu mes’ele fevkalâde mühim ve netîcesi vahîm olduğundan ve umûm Müslümânlar (24) genç kız ve erkek evlâdları fevkalâde muzırr oluğu ve diğer memâlik-i İslâmiyeye sirâyet ideceği şübhesizdir. Ve diyâr-ı (25) İslâmiyeden bu tarafa gelenler böyle şeylere muttaliʻ olurlar ise sû-i te’sîr hâsıl olur. Zât-ı devletleri bu gibi tiyatrolara gitmesini (26) tehāşî idersiniz. Ve size de kimse arz-ı maʻlûmât itmediği içün gitdikçe bu misillü şeyler tezâyüd idiyor. Bir an evvel bu münkerâtın (27) izâlesi ve menʻi eğer menfaʻat-i millet içün bir tiyatro yapılur ise hurûbun te’sîri ve genç kız ve erkek evlâd ve hanımlara nâfiʻ (28) ve hüsn-i ahlâk ve âdâba taʻlîmi içün sinema ile yapılması ve muharremâtdan hālî yeniden bir program yapılması hakkında emr-i devletlerinin (29) ısdâr buyurulmasını istirhâm eylerim. Ol bâbda emr ü fermân hazreti veliyyü’l-emrindir. (30) Fî 3 Rebîʻü’l-evvel sene 1333 (31) ed-Dâʻî (32) 13 numaralı hane (33) Müsâfireten Dersaâdet’de Sarrâc İshak Mahallesi’nde (34) ve Harem-i Şerîf-i Hazret-i Nebevî dürûs-ı âmmeye kudemâ müderrislerinden (35) el-Hâcc İlyas (mühür) Kelimeler: Ahzâb: Bölümler, kısımlarAkvâl: SözlerArîza: Resmi dilekçeAsâkir-i muvahhidîn: Müslüman, tevhid ehli askerlerBeyne’l-ahâlî: Halk arasındaBeyt: EvCemʻ-i kulûb: Kalplerin birleşmesiCüyûş-ı muvahhidîn: Müslüman, tevhid ehli askerlerDaʻavât-ı hayriye: Hayır dualarDirʻ: Demirden gömlek, zırhDürûs-ı âmme: Umumi derslerEdille: DelillerEmri bi’l-maʻrûf ve nehyi ani’l-münker: İyiliği emretme, kötülükten sakındırmaEzcümle: Bu cümleden, meselaFıkdân: YoklukHafr: KazmakHālî: Boş, uzakHurûb: Savaşlar, harplerIsdâr: Ortaya çıkarmakİkāme: Vücuda getirmek, yerine koymakİnkıyâd: Boyun eğme, itaat etmeİrtikâb: Kötü bir iş işlemekİstiʻdâdât-ı mâddiye: Maddi yetenekler, kabiliyetlerİstitâʻat: Gücü yetmek, takat getirmekİttihâd: Birlikİttihâz: Edinmekİttikâl: Allah’a güvenmeKâffe: BütünKāle: “Dedi” manasında Arapça fiilKizb: YalanKudemâ: İler gelen büyüklerKütüb: KitaplarMaʻa mâ-fîh: Bununla birlikteMaʻâsî: Günahlar, isyanlarMaʻsiyet: Günah, isyanMelâhî: Oyunlar, eğlencelerMemâlik-i mahrûse: Korunmuş memleket, Osmanlı ülkesiMenhiyyât: Yasaklanan şeyler, haramlarMesâib: MusibetlerMevâdd-ı mahsûsa: Özel maddelerMuharremât: Haram kılınan şeylerMuktezâ: GereklilikMutazammın: İçeren, içine alanMuttaliʻ: Haberli, bilgisi olanMübâderet: Bir işe başlamakMüdellel: Delili ve isbatı olanMüeyyed: Doğrulanmış, kanıtlanmışMünkerât: Allah’ın yasak kıldığı şeylerMüsâfireten: Yolcu olaraMüskirât: Sarhoşluk veren haram içeceklerNâfiʻ: FaydalıNasr: yardımNeş’et: Meydana gelmekNisâ: KadınlarNushan: Nasihat olarakNusret: YardımRızâ-yı Bârî: Varlığı yaratan Allah’ın rızasıTahrîr: YazmakTâkıyye: TakkeTasmîm: KararlaştırmakTeʻâtî: Karşılıklı alıp vermek, alışverişTecvîz: Uygun görmekTehāşî: Sakınma, korkup çekinmeTeşhîs: Seçme, ayırma, tanımaTeşvîş-i efkâr: Fikirleri bulandırmaTevârîh: TarihlerTezâyüd: ArtmaÜmem-i sâbıka: Eski ümmetlerVâcib-i zimmet: lüzumlu olan borçVikāye: Korumak Vülâtü’l-umûr: İdareye memur valile

Dergiyi takip edenler, yazmanın da zevkine ulaşıyorlar. Her ay ilerlediğinizi sizler de fark ediyorsunuz. Her işte olduğu gibi, bu işte de bizzat kendimizin gayret göstermesi önemli olacaktır. Aşağıdaki metni Kur’an hattı ile yazınız. Aşağıdaki kelimeler hem konuyu anlamaya hem de yazmaya yardımcı olacaktır. Onun için dikkatle okumanız önemlidir. DEF-İ MEFÂSİD CELB-İ MENÂFİDEN EVLÂDIR Kötü ve zararlı şeylerin giderilmesi, faydalı şeylerin elde edilmesinden daha önemlidir. Bir konuda fayda ile zarar çatıştığı takdirde öncelikle zararın def edilmesi esas alınmalıdır. Çünkü İslâm dini, yasakladığı şeylerden kaçınılmasını, emrettiği şeylerin yerine getirilmesinden daha çok önemsemiştir. Nitekim Hz. Peygamberin; “Size yasakladığım şeylerden kaçınınız, emrettiğim şeyleri ise gücünüz nispetinde yerine getiriniz” buyurması bunu göstermektedir. Kişinin kendi malında istediği gibi tasarrufta bulunması kendi adına bir faydadır. Ancak sözgelişi, altlı üstlü oturan iki mal sahibi birbirilerine zararı dokunacak şekilde kendi mallarında tasarrufta bulunamazlar. Verilecek zararı engellemek, elde edilecek faydadan önemlidir.               Ç Ö Z Ü M         

مصر، ١٥١٧ ردانيه  ظفريله فتح ايديلمش ٤ عصردن فضله عثمانلي حاكميتنده  قالمشدر. ١٨٨٢ سنه سنده  انكليزلر، مصرده كي قاريشيقلقلري بهانه  ايدرك عسكر چيقارمشلردر. انكليزلرڭ مصره  عسكر چيقارمسي بيوك تپكي يه  سبب اولمش، بونڭ أوزرينه  انكليزلر قاريشيقلقلر بيتنجه  عسكرلريني چكه جكلريني و عثمانلينڭ مصر أوزرنده كي حاكميتنى طانيدقلريني دويورمشلردر. ١٨٨٥ سنه سنده  سلطان ٢نجی عبدالحميد، مصرده كي كليشمه لري برنجي الدن تعقيب ايده بيلمك ايچون غازي احمد مختار پاشايي فوق العاده  قوميسر اولارق مصرده  كورولنديرمشدر. آيريجه  غازي احمد مختار پاشا ١٨٩٢’ده  مصر خديوي اولان ٢نجی عبّاس حلمينڭ ’مستشار خاصي اولارق آتانمشدر. ١نجی دنيا صواشي بوينجه  مصر، انكليز اشغالي آلتنده  قالمشدر. صواش صوڭره سي امضالانان ثور آندلاشمه سنه كوره  ايسه  مصرده  ١٨ آرالق ١٩١٤ اعتباريله  انكليز غارانتورلگني قبول ايديلييوردى. آنجق ١٦ ايلول ١٩٢٠ تاريخلي باب عالي خارجيه  نظارتي حقوق مشاورلري طرفندن حاضرلانان حقوقي مطالعه ده  ده  (٢٣٤٩/٢٢-٨) افاده  ايديلديگي أوزره  ثور آندلاشمه سي هيچ بر زمان يورورلگه  گيرمه مشدر. چونكه  يورورلگه  كيرمسي ايچون كركن حقوقي سورچ تماملانمامشدر. بو سببله  لوزان آندلاشمه سنه  قدر مصر و سودان عثمانلي طوپراغي اولارق قالمش و مصرليلر ١٩٢٣’ه  قدر عثمانلي پاساپورتني قوللانمشلردر. Mısır, 1517 Ridaniye Zaferi’yle fethedilmiş 4 asırdan fazla Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır. 1882 senesinde İngilizler, Mısır’daki karışıklıkları bahane ederek asker çıkarmışlardır. İngilizlerin Mısır’a asker çıkarması büyük tepkiye sebep olmuş, bunun üzerine İngilizler karışıklıklar bitince askerlerini çekeceklerini ve Osmanlı’nın Mısır üzerindeki hâkimiyetini tanıdıklarını duyurmuşlardır. 1885 senesinde Sultan II. Abdülhamid, Mısır’daki gelişmeleri birinci elden takip edebilmek için Gazi Ahmed Muhtar Paşa’yı fevkalade komiser olarak Mısır’da görevlendirmiştir. Ayrıca Gazi Ahmed Muhtar Paşa 1892’de Mısır Hıdivi olan II. Abbas Hilmi’nin ‘müsteşar-ı has’ı olarak atanmıştır. I. Dünya Savaşı boyunca Mısır, İngiliz işgali altında kalmıştır. Savaş sonrası imzalanan Sevr Antlaşması’na göre ise Mısır’da 18 Aralık 1914 itibariyle İngiliz garantörlüğünü kabul ediliyordu. Ancak 16 Eylül 1920 tarihli Bâb-ı Âlî Hâriciye Nezâreti hukuk müşavirleri tarafından hazırlanan hukukî mütalaada da (HR.SYS, 2349/22-8) ifade edildiği üzere Sevr Antlaşması hiçbir zaman yürürlüğe girmemiştir. Çünkü yürürlüğe girmesi için gereken hukukî süreç tamamlanmamıştır. Bu sebeple Lozan Antlaşmasıma kadar Mısır ve Sudan Osmanlı toprağı olarak kalmış ve Mısırlılar 1923’e kadar Osmanlı pasaportunu kullanmışlardır. Transkripsiyonu: Belge no: Devlet Arşivleri Başkanlığı, HR.SYS, 2349/22-8 Hat: Rik’a Tarih: Rumî 16 Eylül 1336 (Miladî 16 Eylül 1920) (1) Hû (2) Bâb-ı Âlî (3) Hâriciye Nezâreti (4) İstişâre Odası (5) Aded 41_54 (6) Şehbenderhânelere mürâcaatla Osmanlı pasaportu taleb eden Mısırlılar hakkında ne yolda muâmele edilmesi îcâb edeceğinin istifsârına dâir İsviçre’nin (7) Münih ceneral konsolosunun iş’ârına atfen İsviçre Hâriciye Nezâreti’nden sefâret-i seniyyeye gönderilen notanın sûreti gönderildiğine ve bu bâbda ittihâz (8) olunacak kararın âcilen teblîğ buyurulmasına dâir Bern sefâret-i seniyyesi maslahatgüzârlığından vârid olup havâle buyurulan 19 Ağustos sene 1920 tarihli ve (9) 266/4526 numaralı melfûf tahrîrât mütâlaa olundu. (10) Versay ve Sen Jermen muâhedenameleri ile Almanya ve Avusturya hükûmetleri İngiltere’nin Mısır üzerinde hukûk-ı himâyesini tasdîk etdikleri gibi 10 Ağustos sene 1920 (11) tarihinde Sevr’de imzâ edilmiş olan muâhede-i sulhiye ile hükûmet-i seniyye dahî himâye-i mezkûreyi tanıyacağını taahhüd etmişdir. Gerçi işbu muâhede mûcebince 18 Kanunuevvel sene 1914 (12) tarihinde Mısır’da mütemekkin bulunanlar ile tarih-i mezbûrda muvakkaten Mısır’dan infikâk etmiş olup bilâhare avdet etmiş olanlar Mısır tâbiiyetini ihrâz etdikleri gibi  (13) tarih-i mezkûrdan sonra orada temekkün muâhede-i mezkûrenin mevki’-i mer’iyyete vaz’ olunduğu tarihden sonra da orada kalarak Mısır tâbi’iyyetini (14) ihrâz edecek olan Osmanlılar da tâbi’iyyet-i Osmaniye’den çıkacakları cihetle muahedenin Mısır teb’asından add ve i’tibâr etdiği kimseler bi’t-tabi’ Osmanlı (15) teb’asından tanınmayacak ise de “Sevr”de imza edilmiş olan muâhede-i mezkûre el-hâletü hâzihî mer’iyyü’l-icrâ olmayıp başlıca üç devlet ile Devlet-i (16) Osmaniye tarafından tasdîknâmeler Paris’e irsâl ve tevdî’ ve şehr-i mezkûrda tevdî’ hakkında bir zabıtnâme tanzîm olunduktan sonra iktisâb-ı mer’iyyet edeceğinden bu muâmelenin (17) îfâsına kadar Mısırlılar kemâ fi’s-sâbık teb’a-i Osmaniye’den addolunarak Almanya ve Avusturya’daki İsviçre Konsoloshanelerinin Osmanlı teb’asından olduklarını iddiâ eden (18) ve an-asıl Mısırlı bulunan eşhâs haklarında himâyelerini dirîğ etmemeleri lâzım gelir. (19) Binâen-aleyh zâlik İsviçre Hâriciye Nezâreti’ne ber-vech-i ma’rûz cevâb tahrîr ve Almanya ve Avusturya’daki İsviçre konsulatolarına bu meâlde ta’lîmât i’tâsını (20) ricâ etmesi husûsunun Bern Sefâret-i seniyyesine tavsiye edilmesi ve bir de sefâret-i seniyyeye melfûf nota misillü merbûtâtı hâvî evrâk geldiğinde bu kere olduğu (21) gibi yalnız bunun sûretini irsâl ile iktifâ etmeyip melfûfunun da sûretini îsâl eylemesinin ve aksi takdîrde maslahatın anlaşılması düşvâr olacağının ilâveten (22) izbârı menût-ı re’y-i sâmî-i nezâretpenâhîleridir (23) Fî 16 Eylül sene 1336 (24) Bâb-ı Âlî Hukûk Müşâviri (imza) (25) Bâb-ı Âlî Hukûk Müşâviri (imza)

Bu sayımızda öğrendiğimiz harflerden “Cim”, “Ha” ve “Hı”nin diğer harflerle birlikte nasıl yazılacağını göreceğiz. Harfleri yazarken, daha önce öğrendiğimiz başlama ve bitiş şekillerini unutmayalım.

Çılbır Yumurtadan Mamul Bir Nazik Taamdır Evvela mikdar-ı kifaye soğanı ince doğrayıp cüzi dura ve bir iki kaşık rugan-ı sade kızarınca kavurup bir sahana koyalar. Bir büyükcek derince tavaya su koyup gereği gibi kaynadıkda mikdar-ı kifaye yumurtayı ince karıp üzeri ağardığı anda çıkarıp ol soğanın üzerine dizip kor üzerine koyup cüzi tereyağı kızartıp üzerine ilka olur ise dahi latif olur. Badehu icaleten biber tarçın ekip tenavül buyuralar. Kavurma Enva Olur Ancak susuz tabh olan nevi cümleden leziz ve latif olur. Sanatı: Koyun etinden mikdar-ı kifaye alıp ve itidal üzere doğrayıp iki üç baş soğanı kabından ayırıp ikişer parça edip mikdar-ı kifaye tuz ile mutedil kor üstünde koyup tencerenin kapağını münakis koyup içine cüzi su koyup gah u bîgah tencereyi tahrik edip silkeler. Üç saat miktarı zamanda gayet yumuşak pişer. Suya hacet olmaz. Belki suyuna tirit olmak kabildir. Şam-ı Şerif Fıstığı Hoşabı Bunu dahi her yerde yaparlar. Ama bazı mahallerde gayet latif yaparlar. Evvela Şam fıstığından mikdar-ı kifaye alıp üzerinde olan zarlarını aldıkda bunun dahi kırılmış hurdelerini bir miktar güllab ve su ile mermer havanda gereği gibi dakk ve sahk edip tamam mertebe halloldukda vaz olucak şerbetten dahi az az tamam nisabına gelecek mertebelere dek mezc edip bir latif beyaz badem heriresi yollu şerbet oldukda kâseye koyup üzerine mukaşşer fıstıkları vaz edip tenavül buyuralar. Gayet nefis ve latif hoşab olur. Kelimeler: Mamul: Yapılmış, imal edilmişTaam: YemekMikdar-ı kifaye: Yeteri kadarRugan-ı sade: Sade yağCüzi: Azİlka: Atma, koymaBadehu: Daha sonraİcaleten: Acele ile, hemen, çabucakTenavül buyuralar: YiyelerEnva: ÇeşitlerTabh: PişirmeSanatı: YapılışıMutedil: OrtaMünakis: TersGah u bîgah: Vakitli vakitsiz (ara ara)Tahrik: Hareket ettirmekHacet: İhtiyaçHoşab: Hoşaf (Hoş su)Hurde: İnceGüllab: Gül suyuDakk ve sahk edip: Döverek ezipVaz olucak: KonulacakNisab: Yeter derecede, istenilen ölçüdeMezc: Karıştırma

2021 İstiklal Marşı Yılı münasebetiyle Aşağıdaki Mehmet Akif Ersoy merhumun el yazısı ile yazılmış mektupta işaretlenmiş kelimeleri sırasıyla aşağıdaki boşluklara yazınız. Kutu içine denk gelen harfleri en alttaki satıra sıra numarasına göre yazıp çıkan cümleyi Osmanlı Türkçesine çevirip en geç25 Ocak’a kadar [email protected] adresine gönderiniz. Doğru gönderenler arasından yapılacak çekiliş ile 5 kişiye İstiklal Marşı posteri verilecektir.              C E V A P           

Hâfize Rukıyye Hanım’ın Mezar Taşı Hüve’l-BâkîSülûklu mektebi hocası ŞeyhHacı Bilal Efendi’nin torunuDavut Paşa iskelesinde kadınMekteb hocası ders hocasıMerzifonî Ahmed Necâtî Efendi’ninZevcesi Hoca Havvâ Hanım kerîmesiHâfize Rukıyye Hanım’ınRuhîçün el-FâtihaFî 7 Haziran sene 319 هوالباقسلوكلي مكتبي خواجه سي شيخحاجي بلال افندينڭ طورونيداود پاشا اسكله سنده  قادينمكتب خواجه سي درس خواجه سيمرزيفوني احمد نجاتي افندينڭزوجه سي خواجه  حوا خانم كريمه سيحافظه  رقيه خانمڭروحيچون الفاتحفي ٧ حزيران سنه  ٣١ Emîne Şerîfe Hanım’ın Mezar Taşı Dîvân-ı muhâsebât kalemi hulefâsındanNûri Bey’in zevcesi ve üç çocuk vâlidesiİken yirmi bir yaşında vefat edenEmîne Şerîfe Hanım’ın rûhuna fâtiha10 Şaban Sene 1303Nuri gafara l ديوان محاسبات قلمي خلفاسندننوري بكڭ زوجه سي و اوچ چوجق والده سيايكن يگرمي بر ياشنده  وفات ايدنامينه  شريفه  خانمڭ روحنه  فاتحه١٠ شعبان سنه  ١٣٠٣نوري غفر له Kelimeler: Dîvân-ı muhâsebât: Tanzîmat’tan sonra devletin giderlerini kontrol etmek üzere kurulan daire, sayıştayHulefâ: Eskiden resmî dairelerde çalışan kâtiplerZevce: Bir erkeğin nikâhlı eşi, karısıHüve’l-Bâkî: “Bâkî olan yalnız Allah’tır” anlamına gelen klişeleşmiş bir tabir olup bilhassa mezar taşlarına yazılırKerîme: Kız evlât. Bu mana Osmanlı Türkçesi’ne aittir.Hâfize: Kur’ân-ı Kerîm’i bütünüyle ezberlemiş olan ve ezberden okuyabilen hanım kimse